Inny tytuł:

Przegląd Geograficzny T. 94 z. 1 (2022)

Wydawca:

IGiPZ PAN

Miejsce wydania:

Warszawa

Opis:

24 cm

Abstrakt:

Dwudzielne morfologicznie skałki, z szeroką czapą spoczywającą na węższym trzonie, nazywane są skalnymi grzybami. W Polsce i na świecie rozpoznano wiele form tego typu, występujących w zróżnicowanych sytuacjach morfologicznych i różnych typach skał. W niniejszym artykule o charakterze przeglądowym podjęto próbę usystematyzowania dotychczasowej wiedzy na temat skalnych grzybów. Omówiono terminologię funkcjonującą zarówno w piśmiennictwie polskim, jak i anglosaskim, zwracając uwagę na istniejące problemy i nieścisłości w nazewnictwie. Przedstawiono występowanie skalnych grzybów w Polsce i na świecie w zależności od typu skał, w jakich się rozwinęły. Zaproponowano trzy grupy uwarunkowań sprzyjających rozwojowi tych form i dokonano przeglądu dotychczasowych koncepcji tłumaczących mechanizmy rozwoju skalnych grzybów. ; Various shapes are taken on by the bedrock outcrops emerging from regolith cover, typically described using the generic term ‘crag’ or ‘tor’. Consequently, specific terms have been proposed to account for this variety. Among these outcrops are those consisting of a narrow lower part (stem) and a wider upper part (cap), resembling a mushroom. In English, they are named pedestal rocks if built of hard, well-lithified rock; or hoodoos if the rock is softer, but there is no established boundary line between the two. Not uncommonly, however, and perhaps less formally, they are referred to as ‘rock mushrooms’ (or mushroom rocks), to emphasise the unusual shape. In Polish, the term equivalent to ‘rock mushroom’ has been used at least since the 1930s, and appears to be a legitimate part of geomorphological vocabulary. In this paper, we present the occurrences of rock mushrooms in different lithologies, identify geological controls and review various hypotheses regarding their origin and evolution. Rock mushrooms are known from various lithological settings, although some bedrock types clearly favour their origin more than the others. First of all, these are sandstones and aconglomerates. Rock mushrooms are up to 10 m high, whereas height proportions between the stem and the cap vary, resulting in a great variety of specific shapes, from large monoliths on low (<1 m) pedestals to tiny caps on top of slender stems >5 m high. In Poland, the north-eastern part of the Stołowe Mountains abounds in rock mushrooms developed in Upper Cretaceous sandstones; but they also occur in other parts of the Sudetes, where Cretaceous sandstones crop out; and in the flysch Carpathians. Specific variants of rock mushrooms in clastic rocks include those related to non-uniform silification of sandy sediments (e.g. Fontainebleau Forest, France) or secondary ferruginisation of sandstone beds (e.g. Kokořinsko, Czechia). Rock mushrooms are also known from limestone and dolomite terrain, with the massive forms in Ciudad Encantada, Spain, being probably the tallest known from literature. The latter are up to 15 m high and have developed within a dolomite succession. Heights above 10 m are also attained by rockmushrooms in the volcanic succession of Cappadocia, Turkey, locally described as ‘fairy chimneys’. A great variety of shapes are documented from this region, with conical caps being very common. Granite rock mushrooms are comparatively rare, and in this case a clear distinction between the stem and the cap usually proves difficult. More commonly, the outcrops assume a shape resembling the letter ‘S’ or ‘Ω’, with basal undercutting grading smoothly into a wider upper part. A specific term ‘flared slope’ has been proposed to account for this basal concavity. Finally, cap-on-stem situations typify eroded glacigenic deposits, best known from the Alps, where boulders embedded in till or outwash sediments provide a protective cap to the underlying mass. As the overall shape is often conical, the term ‘earth pyramid’ is used in some languages (e.g. Polish and German). Rock mushrooms have more than one origin, and many can in fact be polygenetic. In each case, however, rock disintegration is clearly more efficient in the basal part. The reasons for enhanced efficacy at this point vary, and include: (a) aeolian undercutting – this view prevails in primary and secondary geographical education, even as wind-abraded rock mushrooms are by no means the most common examples; (b) differential weathering related to lithological or structural heterogeneity of rock, even as the exact mechanisms of weathering may vary; (c) subsurface (subsoil) weathering (etching) leading to the origin of a narrow stem, subsequently exposed; (d) wave-undercutting in coastal settings; (e) overland flow and gully erosion – these processes are fundamental for rock-mushroom evolution in poorly-lithified deposits; (f) negative feedback between stress and erosion on exposed bedrock outcrops.

Bibliografia:

Adamovič, J. (2016). The Kokořín area: sandstone landforms controlled by hydrothermal ferruginization. W: T. Pánek, J. Hradecký (red.), Landscapes and Landforms of Czech Republic (s. 153‑164). Cham: Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-319-27537-6_13
Adamovič, J., Mikuláš, R., & Cílek, V. (2010). Atlas pískovcových skalnych měst České a Slovenské republiky: Geologie a geomorfologie. Praha: Academia.
Alexandrowicz, Z. (1970). Skałki piaskowcowe w okolicach Ciężkowic nad Białą. Ochrona Przyrody, 35, 281‑335.
Alexandrowicz, Z. (1978). Skałki piaskowcowe zachodnich Karpat fliszowych. Prace Geologiczne PAN, 113. Kraków: PAN.
Alexandrowicz, Z. (2008). Sandstone rocky forms in Polish Carpathians attractive for education and tourism. Przegląd Geologiczny, 56(8/1), 680‑687.
Alexandrowicz, Z. (2012). Rola kory wietrzeniowej w ewolucji powierzchni karpackich skałek piaskowcowych. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 68(3), 163‑174.
Balatka, B., & Sládek, J. (1973). Skalní hřiby a pokličky v Čechách. Ochrana přírody, 28, 183‑186.
Benl, G. (1966). Über Südtiroler Erdpyramiden und ihre Entstehung. Verein zum Schutz der Bergwelt, 31, 74‑91.
Bollati, I., Pelfini, M., & Smiraglia, C. (2017). Landscapes of northern Lombardy: from the glacial scenery of Upper Valtellina to the Prealpine lacustrine environment of Lake Como. W: M. Soldati, M. Marchetti (red.), Landscapes and Landforms of Italy (s. 89‑99). Cham: Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-319-26194-2_7
Bollati, I., Reynard, E., Lupia, Palmieri, E., & Pelfini, M. (2016). Runoff impact on active geomorphosites in unconsolidated substrat. A comparison between landforms in glacial and marine clay sediments: Two case studies from the Swiss Alps and the Italian Apennines. Geoheritage, 8, 61‑75. https://doi.org/10.1007/s12371-015-0161-0
Bruthans, J., Soukup, J., Vaculikova, J., Filippi, M., Schweigstillova, J., Mayo, A.L., Masin, D., Kletetschka, G., & Rihosek, J. (2014). Sandstone landforms shaped by negative feedback between stress and erosion. Nature Geoscience, 7, 597‑601. https://doi.org/10.1038/ngeo2209
Bryan, K. (1923). Pedestal rocks in the arid Southwest. US Geological Survey Bulletin, 760-A, 1‑11.
Bryan, K. (1926). Pedestal rocks formed by differential erosion. US Geological Survey Bulletin, 790, 1‑15.
Centeno, J.D., & Twidale, C.R. (1988). Rocas fungiformes, pedestales y formas asociadas en Anvil Hill, Mannum, Australia del Sur. Estudios Geologicos, 44, 93‑98.
Chábera, S., & Huber, K.H. (1995). Pilzfelsen und Wackelsteine in Granitoiden des Südböhmischen Plutons. Sborník Jihočeského muzea v Českých Budějovicích. Přírodní vědy, 35, 5‑20.
Çiner, A., & Aydar, E. (2019). A fascinating gift from volcanoes: the Fairy Chimneys and underground cities of Cappadocia. W: C. Kuzucuoğlu, A. Çiner, N. Kazancı (red.), Landscapes and Landforms of Turkey (s. 535‑549). Cham: Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-030-03515-0_31
Crickmay, G.W. (1935). Granite pedestal rocks in the southern Appalachian piedmont. Journal of Geology, 43, 745‑758.
Czeppe, Z. (1952). Z morfologii Gór Stołowych. Ochrona Przyrody, 20, 236‑254.
Czerwiński, J., & Migoń, P. (1993). Mikroformy wietrzenia granitów w masywie karkonosko-izerskim. Czasopismo Geograficzne, 64, 265‑284.
Duszyński, F., & Migoń, P. (2018). Geneza skalnych miast na płaskowyżach piaskowcowych. Przegląd Geograficzny, 90, 379‑402. https://doi.org/10.7163/PrzG.2018.3.1
Duszyński, F., & Migoń, P. (2020). Brimham Rocks-Sandstone ruiniform relief in the north of England. W: A.S. Goudie, P. Migoń (red.), Landscapes and Landforms of England and Wales (s. 437‑451). Cham: Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-030-38957-4_25
Duszyński, F., & Migoń, P. (2020). Sandstone landforms of the High Weald. W: A.S. Goudie, P. Migoń(red.), Landscapes and Landforms of England and Wales (s. 103‑118). Springer, Switzerland.
Embabi, N.S. (2018). Landscapes and Landforms of Egypt. Cham: Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-030-38957-4_6
Ford, D.C., & Williams, P.W. (2007). Karst Hydrogeology and Geomorphology. Chichester: Wiley.
Ginés, A., Knez, M., Slabe, T., & Dreybrodt, W. (red.) (2009). Karst rock forms: Karren sculpturing. Postojna - Ljubljana: Karst Research Institute ZRC SAZU.
Gruszka, I. (2009). Walory i formy ochrony przyrody na Pogórzu Ciężkowickim. Geologia, 35(2/1), 77‑86.
Hodgkin, E.P. (1970). Geomorphology and biological erosion of limestone coasts in Malaysia. Geological Society of Malaysia Bulletin, 3, 27‑51.
Hong, E., & Huang, E. (2001). Formation of the pedestal rocks in the Taliao formation, northern coast of Taiwan. Western Pacific Earth Sciences, 1(1), 99‑106.
Jahn, A. (1962). Geneza skałek granitowych. Czasopismo Geograficzne, 33, 19‑44.
Klimaszewski, M. (1932). Grzyby skalne na Pogórzu Karpackim między Rabą a Dunajcem. Ochrona Przyrody, 12, 64‑70.
Klimaszewski, M. (1947). Osobliwości skalne w Beskidach Zachodnich. Wierchy, 17, 57‑71.
Klimaszewski, M. (1981). Geomorfologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Laity, J. (2009). Landforms, landscapes, and processes of aeolian erosion. W: A.J. Parsons, A.D. Abrahams (red.), Geomorphology of Desert Environments (2nd ed.) (s. 597‑627). Heidelberg: Springer. https://doi.org/10.1007/978-1-4020-5719-9_19
Laity, J. (2015). Pedestal rock. W: H. Hargitai, A. Kereszturi (red.), Encyclopedia of Planetary Landforms (s. 1541‑1543). New York: Springer
Lambiel, C. (2020). Glacial and periglacial landscapes in the Hérens valley. W: E. Reynard (red.), Landscapes and Landforms of Switzerland (s. 263‑275). Cham: Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-030-43203-4_18
Leonard, R.J. (1927). Pedestal rocks resulting from disintegration. Journal of Geology, 35, 469‑474.
Li, J.C., Wang, W., & Zheng, Y.M. (2019). Origin of the Mushroom Stone Forest at the southeastern foot of the Little Sangpu Mountain in eastern Guangdong, China: A palaeo-sea-level indicator or not? Journal of Mountain Science, 16, 487‑503. https://doi.org/10.1007/s11629-018-5181-1
Lindner, L. (1972). Geneza i wiek skałek piaskowcowych góry Piekło koło Niekłania. Acta Geologica Polonica, 22(1), 169‑180.
Linton, D.L. (1955). The problem of tors. Geographical Journal, 121, 470‑487.
Lundberg, J. (2009). Coastal karren. W: A. Ginés, M. Knez, T. Slabe, W. Dreybrodt (red.), Karst Rock Forms: Karren Sculpturing (s. 249‑264). Postojna-Ljubljana: Karst Research Institute ZRC SAZU.
Mackintosh, D. (1865). Marine denudation illustrated by the Brimham Rocks. Geological Magazine, 2, 154‑158.
Meysman, F.J.R., Middelburg, J.J., & Heip, C.H.R. (2006). Bioturbation: a fresh look at Darwin's last idea. TRENDS in Ecology and Evolution, 21(12), 688‑695. https://doi.org/10.1016/j.tree.2006.08.002
Michniewicz, A. (2019). Tors in Central European mountains - are they indicators of past environments? Bulletin of Geography, Physical Geography Series, 16, 67‑87. https://doi.org/10.2478/bgeo-2019-0005
Migoń, P. (2004). Rock and earth pinnacle and pillar. W: A.S. Goudie (red.), Encyclopedia of Geomorphology (s. 876). London: Routledge.
Migoń, P., & Duszyński, F. (2020). Ścieżka Skalnych Grzybów - przewodnik. Kudowa Zdrój: Park Narodowy Gór Stołowych. https://pngs.com.pl/data/wydawnictwa/PrzewodnikSkalneGrzyby.pdf (03.02.2022).
Migoń, P., Duszyński, F., & Goudie, A. (2017). Rock cities and ruiniform relief: Forms - processes - terminology. Earth-Science Reviews, 171, 78‑104. https://doi.org/10.1016/j.earscirev.2017.05.012
Migoń, P., & Placek, A. (2007). Rock control and geomorphology of a rocky sandstone scarp, Middle Sudetes Mountains, SW Poland. Zeitschrift für Geomorphologie, N.F., 51, Suppl. 1, 41‑55. https://doi.org/10.1127/0372-8854/2007/0051S-0041
Migoń, P., & Vieira, G.T. (2014). Granite geomorphology and its geological controls, Serra da Estrela, Portugal. Geomorphology, 226, 1‑14. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2014.07.027
Migoń, P., & Viles, H. (2015). Sandstone Geomorphology. Zeitschrift für Geomorphologie, N.F., 59, Suppl. 1(1‑2). https://doi.org/10.1127/zfg_suppl/2015/S-00171
Mueller, J.E., & Twidale, C.R. (2002). Geomorphic development of the Giants of the Mimbres, Grant County, New Mexico. New Mexico Geology, 24(2), 39‑48.
Neto de Carvalho, C., & Rodrigues, J. (2020). Naturtejo UNESCO Global Geopark: The culture of landscape. W: G. Vieira, J.L. Zêzere, C. Mora (red.), Landscapes and Landforms of Portugal (s. 359‑375). Cham: Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-319-03641-0_28
Neuendorf, K.K.E., Mehl Jr., J.P., & Jackson, J.A. (2005). Glossary of Geology (5th ed.). Alexandria: American Geological Institute.
Nocita, B.W. (1986). Pedestal rocks in the Pliocene Puye Formation, New Mexico. Sedimentary Geology, 49, 193‑200.
Plyusnina, E.E., Sallam, E.S., & Ruban, D.A. (2016). Geological heritage of the Bahariya and Farafra oases, the central Western Desert, Egypt. Journal of African Earth Sciences, 116, 151‑159. https://doi.org/10.1016/j.jafrearsci.2016.01.002
Pulina, M. (1999). Kras. Formy i procesy. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Robinson, D.A., & Williams, R.B.G. (1994). Sandstone weathering and landforms in Britain and Europe. W: D.A. Robinson, R.B.G. Williams (red.), Rock Weathering and Landform Evolution (s. 371‑392). Chichester: Wiley and Sons.
Rooke, H. (1786). Some account of the Brimham Rocks in Yorkshire. Archaeologia, 8, 1‑9.
Sarikaya, M.A., Çiner, A., & Zreda, M. (2015). Fairy chimney erosion rates on Cappadocia ignimbrites, Turkey: Insights from cosmogenic nuclides. Geomorphology, 234, 182‑191. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2014.12.039
Sesan, E. (1971). L'origine et l'évolution des rochers en forme de champignon. Revue Géographique de l'Est, 11, 205‑208.
Strzeboński, P. (2009). Piaskowcowo-zlepieńcowe formy skałkowe - więcej niż atrakcja turystyczna. Geoturystyka, 16‑17(1‑2), 49‑60.
Strzeboński, P. (2012). Kamienie Brodzińskiego. W: T. Słomka (red.), Katalog obiektów geoturystycznych w obrębie pomników i rezerwatów przyrody nieożywionej (s. 290‑292). Kraków: AGH.
Strzeboński, P. (2012). Kamień Grzyb. W: T. Słomka (red.), Katalog obiektów geoturystycznych w obrębie pomników i rezerwatów przyrody nieożywionej (s. 293‑296). Kraków: AGH.
Thiry, M. (2005). Weathering morphologies of the Fontainebleau Sandstone and related silica mobility. Ferrantia, 44, 47‑52.
Thiry, M. (2007). Siliceous karst development in the Fontainebleau Sandstone (France). Nature Conservation, 63, 77‑83.
Thiry, M., Bertrand Ayrault, M., & Grisoni, J.C. (1988). Ground-water silicification and leaching in sands: Example of the Fontainebleau Sand (Oligocene) in the Paris Basin. Geological Society of America, Bulletin, 100, 1283‑1290.
Topal, T., & Doyuran, V. (1998). Analyses of deterioration of the Cappadocian tuff, Turkey. Environmental Geology, 34, 5‑20.
Trenhaile, A.S. (1987). The Geomorphology of Rock Coasts. Oxford: Oxford University Press.
Trenhaile, A.S. (2015). Coastal notches: Their morphology, formation, and function. Earth-Science Reviews, 150, 285‑304. https://doi.org/10.1016/j.earscirev.2015.08.003
Trenhaile, A.S., Pepper, D.A., Trenhaile, R.W., & Dalimonte, M. (1998). Stacks and notches at Hopewell Rocks, New Brunswick, Canada. Earth Surface Processes and Landforms, 23, 975‑988. https://doi.org/10.1002/(SICI) 1096-9837(1998110)23:11<975:: AID-ESP916>3.0.CO; 2-K
Twidale, C.R. (1962). Steepened margins of inselbergs from north-western Eyre Peninsula, South Australia. Zeitschrift für Geomorphologie N.F., 6, 51‑69.
Twidale, C.R. (2004). Pedestal rock. W: A.S. Goudie (red.), Encyclopedia of Geomorphology (s. 768). London: Routledge.
Twidale, C.R., & Campbell, E.M. (1992). On the origin of pedestal rocks. Zeitschrift für Geomorphologie N.F., 36, 1‑13.
Twidale, C.R., & Centeno, J.D. (1993). Landform development at the Ciudad Encantada, near Cuenca, Spain, Cuadernos Laboratorio Xeolóxico de Laxe, 18, 257‑269.
Vítek, J. (1981). Skalní hřiby v pískovcích Broumovské vrchoviny. Sborník České společnosti zeměpisné, 86, 8‑18.
Votýpka, J. (1979). Geomorfologie granitové oblasti masívu Plechého. Acta Universitatis Carolinae, Geographica, 16(2), 55‑83.
Walczak, W. (1963). Geneza form skalnych na północno-wschodniej krawędzi Gór Stołowych. Acta Universitatis Wratislaviensis, 9, Studia Geograficzne, 1, 191‑200.
Wang, S. (2005). Coastal hoodoos. W: M.L. Schwartz (red.), Encyclopedia of Coastal Science (s. 260‑262). Dordrecht: Springer.
Ward, S. (2004). Hoodoo. W: A.S. Goudie (red.), Encyclopedia of Geomorphology (s. 531). London: Routledge.
Young, R., & Wray, R.A.L. (2015). Rock control in sandstone geomorphology: a tribute to Eiju Yatsu with some Australian examples. Zeitschrift für Geomorphologie, 59, Suppl. 1, 3‑17.
Young, R., & Young, A. (1992). Sandstone Landforms. Berlin - Heidelberg: Springer.

Czasopismo/Seria/cykl:

Przegląd Geograficzny

Tom:

94

Zeszyt:

1

Strona pocz.:

5

Strona końc.:

30

Szczegółowy typ zasobu:

Artykuł

Format:

application/octet-stream

Identyfikator zasobu:

oai:rcin.org.pl:234620 ; doi:10.7163/PrzG.2022.1.1 ; 0033-2143 (print) ; 2300-8466 (on-line) ; 10.7163/PrzG.2022.1.1

Źródło:

CBGiOŚ. IGiPZ PAN, sygn.: Cz.181, Cz.3136, Cz.4187 ; kliknij tutaj, żeby przejść

Język:

pol

Język streszczenia:

eng

Prawa:

Licencja Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0

Zasady wykorzystania:

Zasób chroniony prawem autorskim. [CC BY-NC 4.0 Międzynarodowe] Korzystanie dozwolone zgodnie z licencją Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 4.0, której pełne postanowienia dostępne są pod adresem: ; -

Digitalizacja:

Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk

Lokalizacja oryginału:

Centralna Biblioteka Geografii i Ochrony Środowiska Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN

Dofinansowane ze środków:

Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, lata 2010-2014, Priorytet 2. Infrastruktura strefy B + R ; Unia Europejska. Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego

Dostęp:

Otwarty