Wybrane aspekty teoretyczne identyfikacji i waloryzacji układów ruralistycznych w Polsce

Figlus, Tomasz

doi:1642-4689

Download

Title: Wybrane aspekty teoretyczne identyfikacji i waloryzacji układów ruralistycznych w Polsce

Abstract:

Artykuł prezentuje wybrane aspekty identyfikacji oraz waloryzacji układów ruralistycznych w Polsce. Zostały one ukazane jako element zasobów lokalnych i wyróżnik krajobrazu kulturowego służący planowaniu i realizacji programów odnowy wsi. W pracy przedstawiono spostrzeżenia i refleksje teoretyczne oraz problemy metodyczne odnoszące się do wskazanych etapów procedury badawczej, poprzedzającej działania o charakterze praktycznym. Wskazano przy tym na konieczność zastosowania interdyscyplinarnej perspektywy, uwzględniającej dorobek wielu dyscyplin naukowych. Autor zaprezentował problemy związane z diagnozą stopnia zachowania pierwotnych cech układu przestrzennego w kontekście historycznych i współczesnych przemian morfologicznych. W dalszej części ukazano zagadnienia waloryzacji układów przestrzennych wsi, biorąc pod uwagę kryteria dawności, jednorodności genetycznej, czytelności pierwotnego układu przestrzennego, unikalności cech rozplanowania, ale także kryterium ładu przestrzennego i funkcjonalnego oraz wartości estetycznych i emocjonalnych. Wskazano także postulaty w zakresie konieczności rozszerzenia rejestru zabytków o cenne pod względem kompozycyjnym wsie w Polsce oraz podjęcie względem nich kompleksowych działań ochrony konserwatorskiej.

References:

1. Bański J., 2006, Geografia polskiej wsi, PWE, Warszawa.
2. Bogdanowski J., 1976, Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu, Ossolineum, Warszawa.
3. Bogdanowski J., 1996, Projekt standardowego opracowania problematyki ochrony wartości kulturowego krajobrazu i środowiska w studium do planu i w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, Studia i materiały. Krajobrazy, 12 (24), Warszawa.
4. Bogdanowski J., 1999, Metoda jednostek i wnętrz architektoniczno-krajobrazowych (JARK-WAK) w studiach i projektowaniu (podstawowe wiadomości), Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków.
5. Broński K., 2006, Rola dziedzictwa kulturowego w rozwoju lokalnym. Doświadczenia polskie doby transformacji (po 1989 r.), Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, 706, s. 7–26.
6. Buczek K., 1958, O teorii badań historyczno – osadniczych, Kwartalnik Historyczny, 65 (1), s. 65–86.
7. Burszta J., 1958, Od osady słowiańskiej do wsi współczesnej. O tworzeniu się krajobrazu osadniczego ziem polskich i rozplanowań wsi, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
8. Chilczuk M., 1970, Osadnictwo wiejskie Polski. Formy i układy przestrzenne, Instytut Podstawowych Problemów Planowania Przestrzennego Politechniki Warszawskiej, Warszawa.
9. Chilczuk M., 1975, Osadnictwo wiejskie: metody badań koncentracji zabudowy i kształtów wsi, PWN, Warszawa.
10. Chmielewski T.J., 2012, Systemy krajobrazowe. Struktura, funkcjonowanie, planowanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
11. Chowaniec M., 1963, Kierunki rozwoju form przestrzennych osadnictwa wiejskiego w Polsce, Zeszyty Naukowe Politechniki Krakowskiej. Architektura, 10.
12. Cymerman R., Hopfer A., Koreleski K., Magiera-Braś G., 1988, Zastosowanie metody krzywej wrażeń do oceny krajobrazu obszarów wiejskich, Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie, 18, Olsztyn, s. 29–38.
13. Czarnecki W., 2004, Podstawy ruralistyki z elementami budownictwa wiejskiego, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania, Białystok.
14. Dąbrowska-Budziło K., 2002, Wartości krajobrazu kulturowego w praktyce planistycznej, [w:] J. Rybarkiewicz (red), IV FORUM Architektury krajobrazu, Krajobraz jako wizerunek tożsamości regionalnej, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Katowice, s. 129–132.
15. Dobrowolska M., 1948, Dynamika krajobrazu kulturalnego, Przegląd Geograficzny, 21 (3–4), s. 151–205.
16. Dobrowolska M., 1985, Procesy osadnicze w dorzeczu Wisłoki i Białej Dunajcowej w tysiącleciu, Prace Monograficzne WSP, 69, Kraków.
17. Duriasz-Bułhak J., Połomski K., Potok A. (red.), 2011, Rzecz o dziedzictwie na wsi. Rady, przykłady, informacje, Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa.
18. Dziegieć E., 1995, Urbanizacja turystyczna terenów wiejskich, Turyzm, 5 (1), s. 5–56.
19. Figlus T., 2012, Wybrane aspekty zastosowania wielkoskalowych źródeł kartograficznych w badaniach morfogenetycznych wsi, [w:] B. Konopska i in. (red.), Dawne mapy jako źródła historyczne, Biblioteka Polskiego Przeglądu Kartograficznego, 3, Polskie Towarzystwo Geograficzne. Oddział Kartograficzny, Warszawa, s. 91–103.
20. Figlus T., 2013, Morfogeneza wsi na obszarze Polski Środkowej, rozprawa doktorska, maszynopis w Bibliotece Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
21. Figlus T., 2016, Typy morfogenetyczne wsi w środkowej Polsce, Studia Geohistorica, 4, s. 90–112.
22. Golachowski S., Kostrubiec B., Zagożdżon A., 1974, Metody badań geograficzno-osadniczych, PWN, Warszawa.
23. Górnisiewicz B., 1999, Geneza, rozwój i programowanie układów osadniczych, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków.
24. Hensel W., Leciejewicz L., 1962, Metoda archeologiczna w zastosowaniu do badań nad wsią i miastem wczesnośredniowiecznym w Polsce, Archeologia Polski, 7 (2), s. 175–201.
25. Hełpa-Liszkowska K., 2013, Dziedzictwo kulturowe jako czynnik rozwoju lokalnego, Studia Oeconomica Posnaniensia, 1 (6), s. 5–18.
26. Jakóbczyk-Gryszkiewicz J., 1991, Zróżnicowanie urbanizacji wsi w strefie podmiejskiej Łodzi, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica, 13, s. 75–99.
27. Kamiński Z.J., 2008, Współczesne planowanie wsi w Polsce. Zagadnienia ruralisty, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice.
28. Kiełczewska-Zaleska M., 1956, O powstaniu i przeobrażaniu kształtów wsi Pomorza Gdańskiego, Prace Geograficzne, 5, PWN, Warszawa.
29. Kiełczewska-Zaleska M., 1965, O typach osiedli wiejskich w Polsce i planie ich przebudowy, Przegląd Geograficzny, 37 (3), s. 457–480.
30. Koter M., 1994, Od fizjonomii do morfogenezy i morfologii porównawczej. Podstawowe zagadnienia teoretyczne morfologii miast, [w:] M. Koter, J. Tkocz (red.), Zagadnienia geografii historycznej osadnictwa w Polsce, Materiały konferencyjne, UMK, UŁ, Toruń-Łódź, s. 23–32.
31. Kowalik-Bodzak D., 1964, Wpływ podziału spadkowego, komasacji i parcelacji na zmianę układów przestrzennych wsi w powiecie puławskim od połowy XIX w., Dokumentacja Geograficzna, 4, s. 97–152.
32. Kowicki M., 2005, Wieś przyszłości – próba określenia jej kształtu planistyczno-przestrzennego i architektonicznego, [w:] J. Wilkin (red.), Polska wieś 2025. Wizja rozwoju, Wydawnictwo Fundusz Współpracy, Warszawa, s. 199–207.
33. Kupidura A., Łuczewski M., Kupidura P., 2011, Wartość krajobrazu. Rozwój przestrzeni obszarów wiejskich, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
34. Kwiatkowska E., 1963, Osadnictwo wiejskie Ziemi Dobrzyńskiej w świetle planów z XVIII i XIX w. i jego przemiany pod wpływem uwłaszczenia i parcelacji, Studia Societatis Scientiarum Torunensis, sec. C, IV, 3, PWN, Toruń.
35. Lienau C., 1970, Entwurf eines terminologischen Rahmensystems für die geographische Erfassung der ländlichen Siedlung. Internationale Arbeitsgruppe für die Geographische Terminologie der Agrarlandschaft, Giessen 1967, tłum. T. Lijewska, Schemat terminologiczny dla geograficznego ujęcia osiedli wiejskich, [w:] Prace z terminologii i metodyki badań osadnictwa wiejskiego, Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej, 2, s. 40–81.
36. Litwin U., Bacior S., Piech I., 2009, Metodyka waloryzacji i oceny krajobrazu, Geodezja, Kartografia i Fotogrametria, 71, s. 14–25.
37. Małachowicz E., 1988, Ochrona środowiska kulturowego, t.1, PWN, Warszawa.
38. Murzyn-Kupisz M., 2012, Dziedzictwo kulturowe a rozwój lokalny, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Seria Specjalna, Monografie, 221, Kraków.
39. Myga-Piątek U., 2007, Kryteria i metody oceny krajobrazu kulturowego w procesie planowania przestrzennego na tle obowiązujących procedur prawnych, Problemy Ekologii Krajobrazu, 19, s. 101–111.
40. Myga-Piątek U., 2015, Pamięć krajobrazu – zapis dziejów w przestrzeni, Studia Geohistorica, 3, s. 31–47.
41. Niedźwiecka-Filipiak I., 2009, Wyróżniki krajobrazu i architektury wsi Polski południowo-zachodniej, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, Wrocław.
42. Paprzycka A., 2005, Kryteria typologii i oceny krajobrazu kulturowego, [w:] A. Szponar (red.), Struktura przestrzenno-funkcjonalna krajobrazu, Problemy Ekologii Krajobrazu, 17, s. 78–83.
43. Pawłowska K., Swaryczewska M., 2002, Ochrona dziedzictwa kulturowego. Zarządzanie i partycypacja społeczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
44. Persowski F., 1964, Uwagi o metodach i zakresie badań osadniczych, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 12 (2), s. 221–233.
45. Pogodziński Z., 1970, Planowanie przestrzenne i projektowanie osiedli wiejskich, Skrypty Wyższej Szkoły Rolniczej we Wrocławiu, 69, Wyższa Szkoła Rolnicza, Wrocław.
46. Prochownik A., 1965, Przemiany struktury osadniczo-agrarnej wsi powiatu proszowickiego od polowy XIX wieku do 1960 r. (na wybranych pokładach), Dokumentacja Geograficzna, 6, s. 1–159.
47. Rajewski Z., 1959, O metodyce badań terenowych zespołów osadniczych, Wiadomości Archeologiczne, 26 (3–4), s. 91–97.
48. Raszeja E., 2007, Interpretacja krajobrazu wiejskiego – między teorią a praktyką, Czasopismo Techniczne. Architektura, 104 (5-A), s.75–77.
49. Rembowska K., 2002, Kultura w tradycji i we współczesnych nurtach badań geograficznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
50. Rzymowski A., Chowaniec M., 1972, Ruralistyka: planowanie obszarów rolniczych i budownictwo wiejskie, Arkady, Warszawa.
51. Sałyga-Rzońca A., Burian M., Wilczyński R., 2010, Waloryzacja zabytkowego zasobu wsi województwa opolskiego. Cele, metody, praktyka, Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Opolu, Opole.
52. Schama S., 1995, Landscape and Memory, A.A. Knopf, New York.
53. Smith P.G.R., Theberge J.B., 1986, A review of criteria for evaluating natural areas, Environmental Management, 10 (6), s. 715-734. https://doi.org/10.1007/BF01867726
54. Szewczuk A., Kogut-Jaworska M., Zioło M., 2011, Rozwój lokalny i regionalny, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa.
55. Szmytkie R., 2014, Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych, Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego, 35, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.
56. Szulc H., 1963, Osiedla podwrocławskie na początku XIX w., Monografie Śląskie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
57. Szulc H., 1968, Typy wsi Śląska Opolskiego na początku XIX w. i ich geneza, Prace Geograficzne, 66, PWN, Warszawa.
58. Szulc H., 1976, O typologiach morfologicznych osiedli wiejskich w Polsce, Przegląd Geograficzny, 48 (4), s. 627–636.
59. Szulc H., 1988, Morfogenetyczne typy osiedli wiejskich na Pomorzu Zachodnim, Prace Geograficzne, 149, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, PWN, Wrocław-Warszawa.
60. Szulc H., 1995, Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce, Prace Geograficzne, 163, Wydawnictwo Continuo, Wrocław.
61. Szurowa B., 1995, Przemiany osadnictwa wiejskiego na Kielecczyźnie w dobie przeduwłaszczeniowej. Zmiany układu przestrzennego wsi, Muzeum Wsi Kieleckiej, Kielce.
62. Szurowa B., 1998, Zmiany układu przestrzennego wsi kieleckiej od XIII o połowy XX wieku, Muzeum Wsi Kieleckiej, Kielce.
63. Tkocz J., 1998, Organizacja przestrzenna wsi w Polsce, Prace Naukowe UŚ, 1734, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
64. Tuan Y.-F., 1987, Przestrzeń i miejsce, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
65. Ustawa z dnia 23.07.2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2003, nr 162, poz. 1568 z późn. zmianami).
66. Wilczyński W., 2002, Aksjologiczne aspekty nauki o krajobrazie, [w:] E. Orłowska (red.), Kultura jako przedmiot badań geograficznych. Studia teoretyczne i regionalne, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 47–55.
67. Wiśniewska M., 2007, Osadnictwo wiejskie, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa.
68. Wójcik M., 2012, Geografia wsi w Polsce. Studium zmian podstaw teoretyczno-metodologicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. https://doi.org/10.18778/7525-657-4
69. Wójcik M., 2013, Przemiany społeczno-przestrzenne osiedli wiejskich. Studium przypadku Łódzkiego Obszaru Metropolitalnego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. https://doi.org/10.18778/7969-047-3
70. Zaborski B., 1926, O kształtach wsi w Polsce i ich rozmieszczeniu, Prace Komisji Etnograficznej PAU, t. 1, Kraków.
71. Zachariasz A., 2011, Krajobrazy pamięci wyrazem tożsamości miejsca, [w:] S. Bernat (red.), Niematerialne wartości krajobrazów kulturowych, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG, 15, s. 31–326.
72. Zagożdżon A., 1971, Morfologia osiedli woj. opolskiego, [w:] S. Goluchowski (red.), Struktury i procesy osadnicze, PWN, Wrocław-Opole, s. 331‒372.