Subtitle:

Przegląd Geograficzny T. 97 z. 1 (2025)

Publisher:

IGiPZ PAN

Place of publishing:

Warszawa

Description:

24 cm

Abstract:

Artykuł analizuje wpływ regulacji rzeki na rozwój zagospodarowania przestrzennego, koncentrując się na miejscowości Czarny Dunajec. W tekście przedstawiono historyczne zmiany układu korytowego rzeki od XIX do XXI w., wykorzystując dane kartograficzne w postaci map archiwalnych. Zobrazowano stopniowe zmniejszanie się powierzchni aktywnego koryta rzeki oraz rozwój zabudowy na terenach dawniej przez nią zajmowanych. Proces regulacji przekształcił wielonurtowe, naturalne koryto w uregulowany ciek jednonurtowy. Regulacje te, obejmujące prostowanie koryta, zwężanie jego szerokości i zabudowę hydrotechniczną, spowodowały uwolnienie nowych terenów, które stały się atrakcyjne dla rozprzestrzeniającej się zabudowy. Chociaż zmiany te wspierały rozwój przestrzenny miejscowości, jednocześnie przyczyniły się do degradacji środowiska przyrodniczego oraz utraty terenów naturalnych.

References:

Bartnik, W., & Książek, L. (2007). Regulacja rzek i potoków górskich w warunkach równowagi hydrodynamicznej. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich, 4(2), 15‑26.
Castonguay, S., & Evenden, M. (red.). (2012). Urban Rivers: Remaking Rivers, Cities, and Space in Europe and North America. University of Pittsburgh Press. http://doi.org/10.1007/s12685-012-0068-5
Czajecka, B. (1997). Pod berłem Habsburgów (1770‑1918). W: F. Kiryk (red.), Czarny Dunajec i okolice, zarys dziejów do roku 1945 (s. 163‑326). Kraków: Wydawnictwo Secesja.
Dudziak, J. (1965). Dzika eksploatacja kamienia w powiecie nowotarskim. Ochrona przyrody, 31, 161‑187.
Falniowska-Gradowska, A. (1997). W okresie staropolskim. W: F. Kiryk (red.), Czarny Dunajec i okolice, zarys dziejów do roku 1945 (s. 57‑162). Kraków: Wydawnictwo Secesja.
Früh-Müller, A., Wegmann, M., & Koellner, T. (2015). Flood exposure and settlement expansion since pre-indus-trial times in 1850 until 2011 in north Bavaria, Germany. Regional Environmental Change, 15, 183‑193. https://doi.org/10.1007/s10113-014-0633-9
Gregory, K.J. (2006). The human role in changing river channels. Geomorphology, 79(3‑4), 172‑191.
Hajdukiewicz, H., & Wyżga, B. (2019). Aerial photo-based analysis of the hydromorphological changes of a mountain river over the last six decades: The Czarny Dunajec, Polish Carpathians. Science of the total environment, 648, 1598‑1613. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2018.08.234
Hajdukiewicz, H., Wyżga, B., & Zawiejska, J. (2019). Twentieth-century hydromorphological degradation of Polish Carpathian rivers. Quaternary International, 504, 181‑194. https://doi.org/10.1016/j.quaint.2017.12.011
Hohensinner, S., Lager, B., Sonnlechner, C., Haidvogl, G., Gierlinger, S., Schmid, M., Krausmann, F., & Winiwarter, V. (2013). Changes in water and land: the reconstructed Viennese riverscape from 1500 to the present. Water History, 5, 145‑172. https://doi.org/10.1007/s12685-013-0074-2
Ianoş, I., Sirodoev, I., & Pascariu, G. (2012). Land-use conflicts and environmental policies in two post-socialist urban agglomerations: Bucharest and Chişinău. Carpathian Journal of Earth and Environmental Sciences, 7(4), 125‑136.
Jankowski, W. (2007). Dlaczego powinniśmy chronić doliny rzeczne? W: P. Nieznański (red.), Bezpieczna gmina nad Odrą (s. 11‑12). Wrocław: Wydawnictwo WWF.
Kaim, D., Kozak, J., Kolecka, N., Ziółkowska, E., Ostafin, K., Ostapowicz, K., Gimmi, U., Munteanu, C., & Radeloff, V.C. (2016). Broad scale forest cover reconstruction from historical topographic maps. Applied Geography, 67, 39‑48. https://doi.org/10.1016/j.apgeog.2015.12.003
Koczur, A. (1999). Wpływ zabudowy rzeki Czarny Dunajec na dynamikę wędrówek roślin górskich. Ochrona przyrody, 56, 35‑49.
Kondolf, G.M. (1997). PROFILE: hungry water: effects of dams and gravel mining on river channels. Environmental management, 21(4), 533‑551.
Konias, A. (2000). Kartografia topograficzna Śląska Cieszyńskiego i zaboru austriackiego od II połowy XVIII wieku do początku XX wieku. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Krzemień, K., & Gorczyca, E. (2021). Stan koryt rzek i potoków górskich w warunkach seminaturalnych i silnej antropopresji na przykładzie Karpat Polskich. W: E. Gorczyca, A. Pawlik, K. Krzemień (red.), Procesy fluwialne a utrzymanie rzek i potoków górskich (s. 13‑24). Kraków: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ.
Krzysztofik, R. (2007). Lokacje miejskie na obszarze Polski: dokumentacja geograficzno-historyczna. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Kukulak, J. (1997). Środowisko przyrodnicze. W: F. Kiryki (red.), Czarny Dunajec i okolice, zarys dziejów do roku 1945 (s. 13‑56). Kraków: Wydawnictwo Secesja.
Lestel, L., Eschbach, D., Meybeck, M., & Gob, F. (2020). The Evolution of the Seine Basin Water Bodies Through Historical Maps. W: N. Flipo, P. Labadie, L. Lestel (red.), The Seine River Basin. The Handbook of Environmental Chemistry, 90 (s. 29‑57). Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/698_2019_396
Liszewski, S. (2012). Fizjografia urbanistyczna. W: S. Liszewski (red.), Geografia urbanistyczna (s. 15‑44). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Łajczak, A., Cieszkowski, M., & Zarychta, R. (2024). Poglądy o drenażu wód powierzchniowych w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej (Karpaty Zachodnie) w neogenie i czwartorzędzie -przegląd krytyczny. Landform Analysis, 43, 23‑40. https://doi.org/10.12657/landfana-043-003
Mikuś, P., Wyżga, B., Kaczka, R.J., Walusiak, E., & Zawiejska, J. (2013). Islands in a European mountain river: linkages with large wood deposition, flood flows and plant diversity. Geomorphology, 202, 115‑127.
Nilsson, C., & Berggren, K. (2000). Alterations of riparian ecosystems caused by river regulation: Dam operations have caused global-scale ecological changes in riparian ecosystems. How to protect river environments and human needs of rivers remains one of the most important questions of our time. BioScience, 50(9), 783‑792. https://doi.org/10.1641/0006-3568(2000)050[0783:AORECB]2.0.CO;2
Radwańska-Paryska, Z., & Paryski, W.H. (1995). Wielka encyklopedia tatrzańska. Poronin: Wydawnictwo Górskie.
Rajib, A., Zheng, Q., Lane, C.R., Golden, H.E., Christensen, J.R., Isibor, I.I., & Johnson, K. (2023). Human alterations of the global floodplains 1992‑2019. Scientific Data 10, 499. http://doi.org/10.1038/s41597-023-02382-x
Romanowic,z R.J., Nachlik, E., Januchta-Szostak, A., Starkel, L., Kundzewicz, Z.W., Byczkowski, A., Kowalczak, P., Żelaziński, J., Radczuk, L., Kowalik, P., & Szamałek, K. (2014). Zagrożenia związane z nadmiarem wody. Nauka, 1, 123‑148.
Rybczyński, M. (1929). Drogi wodne i regulacja rzek. Przegląd Techniczny, 4‑5, 151‑157.
Scorpio, V., & Piégay, H. (2021). Is afforestation a driver of change in Italian rivers within the Anthropocene era? Catena, 198, 105031. http://doi.org/10.1016/j.catena.2020.105031
Scorpio, V., Surian, N., Cucato, M., Dai Prá, E., Zolezzi, G., & Comiti, F. (2018). Channel changes of the Adige River (Eastern Italian Alps) over the last 1000 years and identification of the historical fluvial corridor. Journal of Maps, 14(2), 680‑691. https://doi.org/10.1080/17445647.2018.1531074
Słodczyk, J. (2014). Rzeka w lokalizacji i przestrzennym rozwoju miasta. W: M. Śliwa (red.), Problemy i wyzwania w zagospodarowaniu przestrzennym terenów nadrzecznych miast (s. 47‑60). Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Solon, J., Borzyszkowski, J., Bidłasik, M., Richling, A., Badora, K., Balon, J., Brzezińska-Wójcik, T., Chabudziński, Ł., Dobrowolski, R., Grzegorczyk, I., Jodłowski, M., Kistowski, M., Kot, R., Krąż, P., Lechnio, J., Macias, A., Majchrowska, A., Malinowska, E., Migoń, P., Myga-Piątek, U., Nita, J., Papińska, E., Rodzik, J., Strzyż, M., Terpiłowski, S., & Ziaja, W. (2018). Physico-geographical mesoregions of Poland: Verification and adjustment of boundaries on the basis of contemporary spatial data. Geographia Polonica, 91, 143‑170. https://doi.org/10.7163/GPol.0115
Stäuble, S., Martin, S., & Reynard, E. (2008). Historical mapping for landscape reconstruction. Examples from the Canton of Valais (Switzerland). W: H. Lorenz, K. Karel, (red.) Mountain Mapping and Visualization (s. 211‑217). Zurich: ETH Zurich Institute of Cartography.
Stecca, G., Zolezzi, G., Hicks, D.M., & Surian, N. (2019). Reduced braiding of rivers in human-modified landscapes: Converging trajectories and diversity of causes. Earth-science reviews, 188, 291‑311. https://doi.org/10.1016/j.earscirev.2018.10.016
Szymańska, D. (2013). Geografia osadnictwa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Ustawa z dnia 20 lipca 2017 r. Prawo wodne (Dz.U.2022.2625).
Vichrova, M. (2012). Digital terrain model of the Second Military Survey. Two model territories: the surroundings of the town Rokycany and part of the military training area Brdy. E-Perimetron, 7(3), 124‑135.
Walas, J. (1938). Wędrówki roślin górskich wzdłuż rzek tatrzańskich. Sprawozdania Komisji Fizjograficznej Polskiej Akademii Umiejętności, 72, 1‑131.
Wawręty, R., & Rutkowski, M. (2004). Przyjazne środowisku metody ochrony przed powodzią. Broszura informacyjna wydana w ramach "Kampanii na rzecz przyjaznych środowisku metod ochrony przeciwpowodziowej". Towarzystwo na rzecz Ziemi, WWF Polska. Oświęcim: Klub Gaja.
Winiwarter, V., Haidvogl, G., Hohensinner, S., Friedrich, H., & Bürkner, M. (2016). The long-term evolution of urban waters and their nineteenth century transformation in European cities. A comparative environmental history. Water History, 8, 209‑233. https://doi.org/10.1007/s12685-016-0172-z
Witkowski, K. (2021). Man's impact on the transformation of channel patterns (the Skawa River, southern Poland). River Research and Applications, 37, 150‑162. https://doi.org/10.1002/rra.3702
Witkowski, K. (2021). The Galician Canal - An unrealized project that changed the rivers in the northern part of the Carpathians. River Research and Applications, 37(9), 1343‑1356. https://doi.org/10.1002/rra.3846
Witkowski, K. (2021). Reconstruction of nineteenth-century channel patterns of Polish Carpathians rivers from the Galicia and Bucovina map (1861‑1864). Remote Sensing, 13(24), 5147. https://doi.org/10.3390/rs13245147
Witkowski, K., & Meus, K., (2024). The Oder-Vistula-Dniester Canal - the infrastructural legacy of the Habsburg Empire. Journal of Historical Geography, 86, 149‑162. https://doi.org/10.1016/j.jhg.2024.08.001
Wohl, E. (2006). Human impacts to mountain streams. Geomorphology, 79(3‑4), 217‑248. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2006.06.020
Wyżga, B. (1993). Present‐day changes in the hydrologic regime of the Raba River (Carpathians, Poland) as inferred from facies pattern and channel geometry. W: M. Marzo, C. Puigdefabregas (red.), Alluvial Sedimentation, 305‑316.
Wyżga, B. (2003). Współczesne wcinanie się rzek polskich Karpat - przyczyny, przebieg i skutki. W: J. Lach (red.), Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji (s. 161‑167). Kraków: Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
Wyżga, B., Hajdukiewicz, H., Radecki-Pawlik, A., & Zawiejska, J. (2010). Eksploatacja osadów z koryt rzek górskich - skutki środowiskowe i procedury oceny. Gospodarka Wodna, 6, 243‑249.
Wyżga, B., Zawiejska, J., & Hajdukiewicz, H. (2013). Uwarunkowania występowania i przyczyny zaniku wielonurtowej morfologii rzek polskich Karpat. W: B. Wyżga (red.) Stan środowiska rzek południowej Polski - znaczenie, degradacja i możliwości rewitalizacji rzek wielonurtowych (s. 7‑32). Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN.
Wyżga, B., Zawiejska, J., & Hajdukiewicz, H. (2016). Multi-thread rivers in the Polish Carpathians: occurrence, decline and possibilities of restoration. Quaternary International, 415, 344‑356. https://doi.org/10.1016/j.quaint.2015.05.015
Wyżga, B., Zawiejska, J., Radecki-Pawlik, A., & Amirowicz, A. (2008). Ocena hydromorfologicznej jakości rzeki górskiej na przykładzie Czarnego Dunajca. W: B. Wyżga (red.), Stan środowiska rzek południowej Polski i możliwości jego poprawy - wybrane aspekty (s. 103‑119). Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN.
Wyżga, B., Amirowicz, A., Radecki-Pawlik, & A., Zawiejska, J. (2008). Zróżnicowanie hydromorfologiczne rzeki górskiej a bogactwo gatunkowe i liczebność ichtiofauny. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich, 2, 273‑285.
Zawiejska, J., & Wyżga, B. (2008). Transformacja koryta Dunajca w XX wieku jako wynik ingerencji człowieka i zmian środowiskowych w zlewni. W: B. Wyżga (red.), Stan środowiska rzek południowej Polski i możliwości jego poprawy - wybrane aspekty (s. 41‑50). Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN.
Zawiejska, J., Wyżga, B., & Radecki-Pawlik, A. (2015). Variation in surface bed material along a mountain river modified by gravel extraction and channelization, the Czarny Dunajec, Polish Carpathians. Geomorphology, 231, 353‑366. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2014.12.026
Żelazo, J. (2009). Wybrane problemy zabudowy rzek o szczególnych wartościach przyrodniczych. Nauka Przyroda Technologie, 3(3), 1‑13.

Relation:

Przegląd Geograficzny

Volume:

97

Issue:

1

Start page:

69

End page:

85

Detailed Resource Type:

Artykuł

Format:

application/octet-stream

Resource Identifier:

oai:rcin.org.pl:244836 ; 0033-2143 (print) ; 2300-8466 (on-line) ; 10.7163/PrzG.2025.1.4

Source:

CBGiOŚ. IGiPZ PAN, sygn.: Cz.181, Cz.3136, Cz.4187 ; click here to follow the link

Language:

pol

Language of abstract:

eng

Rights:

Licencja Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0

Terms of use:

Zasób chroniony prawem autorskim. [CC BY 4.0 Międzynarodowe] Korzystanie dozwolone zgodnie z licencją Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0, której pełne postanowienia dostępne są pod adresem: ; -

Digitizing institution:

Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk

Original in:

Centralna Biblioteka Geografii i Ochrony Środowiska Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN

Projects co-financed by:

Programme Innovative Economy, 2010-2014, Priority Axis 2. R&D infrastructure ; European Union. European Regional Development Fund

Access:

Otwarty