Obrządek pogrzebowy łowców-zbieraczy epoki kamienia w południowej Skandynawii i na Niżu Środkowoeuropejskim = Burial practices of hunter-gatherers in the Stone Age of Southern Scandinavia and the Middle European Plain

Bugajska, Karolina

doi:0079-7138

- ris
- BibTeX
- EndNote
- Csv

Obrządek pogrzebowy łowców-zbieraczy epoki kamienia w południowej Skandynawii i na Niżu Środkowoeuropejskim = Burial practices of hunter-gatherers in the Stone Age of Southern Scandinavia and the Middle European Plain Bugajska, Karolina

Object structure

Przegląd Archeologiczny T. 62 (2014)

Bugajska, Karolina

Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk ; Ośrodek Badań nad Kulturą Późnego Antyku i Wczesnego Średniowiecza

mezolit ; paraneolit ; groby ; pochówki ; obrządek pogrzebowy ; Skandynawia ; Niż Polski ; Nizina Niemiecka

The paper analyses burial practices of hunters from the Stone Age, in the early and middle Holocene, i.e. in the Mesolithic and the Paraneolithic in southern Scandinavia and on the German and Polish Plain. Funeral rites have been characterized from many aspects, ranging from location of sites and size of burial grounds, the presence of relics of burial structures and “coffins”, orientation of a skeleton to the cardinal directions, the number of individuals in a grave, to a type of burial and a position of the deceased. Secondary and disturbed burials as well as cremation burials were more widely discussed. The treatment of particular individuals from collective burials was also analysed. Grave goods were discussed in detail, in terms of their type, location in a grave and connection with gender and age of the dead. Similarly, the occurrence of ochre was analysed. The diversity of different aspects of burial practices was primarily regionally and, if possible, also chronologically considered.

Ahlström T. 2003. Mesolithic Human Skeletal Remains from Tågerup, Scania Sweden. (W:) L. Larsson (red.), Mesolithic on the Move. Oxford, 487-484
Albrethsen S.E., Alexandersen V., Brinch Petersen E., Jørgensen J.B. 1976. De levede og døde... for 7000 år siden. Nationalmuseets Arbejdsmarkt, 5-23
Albrethsen S.E., Brinch Petersen E. 1975. Gravene på Bøgebakken, Vedbæk. Søllerødbogen, 9-60
Albrethsen S.E., Brinch Petersen E. 1976. Excavation of a M esolithic Cemetery at Vedbæk. Acta Archaeologica 47, 1-28
Alexandersen V. 1979. Beskrivelse af et barn – ud fra 23 tænder. (W:) V. Alexandersen, P. Vang Petersen, Ch. Christensen (red.), Vedbæk Projekt, Ny gammel forskning. Søllerødbogen, 30-39
Alexandersen V. 1988. Description of the Human Dentitions from the Late Mesolithic Grave-Field at Skateholm, Southern Sweden. (W:) L. Larsson (red.), The Skateholm Project I. Man and Environment. Acta Regia Sociates Humaniorum Litteratum Lundensis LXXIX. Lund, 106-163
Andersen S.H 1984. Stenalderfolk fra Tybrind Vig, Vestfyn. Fynske Minder 1983, 7-28
Andersen S.H. 1985. Tybrind Vig, A preliminary Report on Submerged Ertebølle Settlement on the West Coast of Fyn. Journal of Danish Archaeology 4, 52-69
Arwidsson G. 1979. Stenåldersmannen från Stora Bjärs i S tenkyrka. Arkeologi på Gotland, Gotlandica 14, 17-23
Asmus G. 1942. Die stein und bronzezeitlichen Schädelfunde aus dem Reichsgau Danzig-Westpreussen. Gothiskandza 1942/4, 3-10
Bach A., Bruchhaus H. 1995. Das Skelett aus dem Schachtgrab vom Rothenklempenow Kreis Ucker Randow. Bodendenkamlpflege in Mecklenburg-Vorpommern 1994, 27-54
Bagniewski Z. 1990. Obozowisko mezolityczne z doliny Baryczy. Pobiel 10, woj. leszczyńskie. Warszawa-Wrocław
Becker C.J. 1952. Maglemosekultur paa Bornholm. Aabøger 1951, 96-177
Bennike P. 1986. Kvinden fra Koelbjerg. Fynske Minder, 13-27
Bennike P. 1997. Death in the Mesolithic. Two old men from Korsør Nor. (W:) L. Pedersen, A. Fisher, B. Aaby (red.), The Danish Storebælt since the Ice Age – man, sea and forest. København, 98-105
Bohnsack D. 1939-40. Ein Steinzeitgrab mit Rötelbestattung aus Brayniken, Kr. Neidenburg. Alt-Preussen 4/2, 35-38
Brinch Petersen E. 1974. Gravene ved Dragsholm. Frau jæger til bønderfor 6000 år siden. Nationalmuseets Arbedsmark, 112-120
Brinch Petersen E. 1979. Udgravningerne i sommeren 1978. (W:) V. Alexandersen, P. Vang Petersen, Ch. Christensen (red.), Vedbæk Projekt, Ny gammel forskning. Søllerødbogen, 21-60
Brinch Petersen E. 1988. Ein Mesolithisches Grab mit acht Personen von Strøby Egede. Archäologische Korrespondenzblatt 18, 121-125
Brinch Petersen E. 1989. Vænget Nord, Excavation, Documentation and Interpretation of Mesolithic site at Vedbæk, Denmark. (W:) C. Bonsall (red.), The Mesolithic in Europe. Papers presented at Third International Symposium. Edinburgh, 325-330
Brinch Petersen E. 1990. Ny grave fra Jægerstenalder, Strøby Egede og Vedbæk. Nationalmuseets Arbejdsmarkt, 18-33
Brinch Petersen E., Alexandersen V., Meiklejohn Ch. 1993. Vedbæk – graven midt i byen. Nationalmuseet Arbejdsmarkt, 61-68
Brinch Petersen E., Meiklejohn Ch. 2003. Three Cremations and a Funeral: Aspects of Burial Practice in Mesolithic Vedbæk. (W:) L. Larsson (red.), Mesolithic on the Move. Oxford, 485-493
Bröste K., Fischer Möller K. 1943. Koelbjergskelettet. Et Fund fra tidlig Maglemosetid. Aarbørger, 212-238
Brzozowski J. 2001. Mezolityczne groby nad Jerzgnią. Z Otchłani Wieków 56/4, 27-29
Brzozowski J., Siemaszko J. 1996. Grób szkieletowy z miejscowości Dręstwo, stanowisko 10, gm. Bargłów Kościelny, woj. suwalskie. (W:) Concordia. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w 65 rocznicę urodzin. Warszawa, 33-36
Brzozowski J., Siemaszko J. 2000. Pochówki mezolityczne. Jaćwież 11, 12-15
Brzozowski J., Siemaszko J. 2003. Ochre and beads. The hunter’s style of the burials in the Polish Mesolithic. (W:) E. Derwich (red.), Préhistoire des Pratiques Mortuaires: Paleolithique – Mésolithique – Néolithique. ERAU L 102, Liège, 69-76
Bugajska K. 2011. Ozdoby z grobów łowców (Mezolit, Paraneolit) – Mazury w kręgu wschodnim czy zachodnim. (W:) U. Stankiewicz, A. Wawrusiewicz (red.), Na rubieży kultur. Badania nad okresem neolitu i wczesną epoką brązu. Białystok, 359-370
Butrimas A. 1989. Mesolithic graves from Spiginas Lithuania. Mesolithic Miscellany, 10-11
Chmielewska M. 1954. Grób kultury tardenoaskiej w J anisławicach pow. Skierniewice. Wiadomości Archeologiczne XX/1, 23-48
Cyrek. K. 1978. Nieznane zabytki z grobu w Janisławicach woj. skierniewickie i nowe obserwacje nad tym zespołem. Wiadomości Archeologiczne XLIII /2, 213-226
Eriksen B.V., Andersen H.Ch. 2010. Hammelev –a M aglemose cremation grave from Southern Jutland. (W:) P. Arias, M. Cueto (red.), The Eight International Conference on the Mesolithic in Europe, Santander 2010. Final Programme and Abstracts, 108-109
http://www.museum-sonderjylland.dk/siderne/museerne/arkeologi-haderslev/11e-Hammelev-graven.html
Gejvall N.G. 1979. Sammandrag av den anatomiskosteologiska undersökningen av skaletet från Stora Bjärs i Stenkyrka. Arkeologi på Gotland, Gotlandica 14, 24-25
Geupel V. 1977. Das Röttelgrab von Bad Dürrenberg Kr. Merseburg. Archäologie als Geschichtswissenschaft. Schriften für Ur- und Frühgeschichte 30, 101-110
Głosik J. 1968. Niektóre zagadnienia barwionych pochówków szkieletowych z epoki kamiennej w świetle odkryć dokonanych nad Jeziorem Kisajno, koło Giżycka. Światowit XXIX/2
Głosik J. 1969. Groby szkieletowe barwione z Pierkunowa, pow. Giżycko nad Jeziorem Kisajno. Wiadomości Archeologiczne XXXIV/2, 189-202
Gramsch B. 1973. Mesolithikum im Flachland zwischen Elbe und Oder. Veröffentlichungen des Museums für Ur- und Frühgeschichte Potsdam 7, 16-19
Gramsch B., Schoknecht U. 2003. Gross Fredenwalde, Lkr. Ukermann – eine Mittelsteinzeitlich Mehrfachbestattung in Norddeutschland. Veröffentlichungen zur brandenburgischen Landesarchäologie 34 (2000), 9-38
Gręzak A., Kobryń H, Lasota-Moskalewska A. 1998. Szczątki zwierzęce związane z grobem mezolitycznym w Kamieńskich (stan. 1), gm. Orzysz, woj. suwalskie. Sprawozdania Archeologiczne 50, 135-141
Grimm H., Blume W. 2000. Die mesolithischen Skelettreste aus dem mesolithischen Grab von Groß Fredenwalde, Lkr.. Uckermark. Veröffentlichungen zur brandenburgischen Landesarchäologie, 34, 39-60
Grøn O., Skaarup J. 1991. Submerged Mesolithic Site and a „Boat Burial“ from Æro. Journal of Danish Archaeology 10, 38-50
Grünberg J.M. 2004. Die Mesolithische Bestattungen in Mitteldeutschland. (W:) H. Meller (red.), Paläolithikum und Mesolithikum. Kataloge zur Dauerausstellung im Landesmuseum für Vorgeschichte Halle. Halle (Saale), 275-289
Gumiński W. 2003. Scattered human bones on prehistoric camp site Dudka, NE -Poland, as indication peculiar burial rite. (W:) E. Derwich (red.), Préhistoire des Pratiques Mortuaires. Paléolithique – Mésolithique –Néolithique. ERAU L 102, Liège, 111-120
Gumiński W. 2004. Szczepanki 8. Nowe stanowisko torfowe kultury Zedmar na Mazurach. Światowit 46/2 (2003)
Gumiński W., Bugajska K. 2015a. The children from Szczepanki – why they were separated from the Dudka cemetery, Masuria, NE -Poland. (W:) P. Arias, M. Ceuto (red.), The Eight International Conference on the Mesolithic in Europe. Santander 13th – 17th September, 2010, Oxford (w druku)
Gumiński W., Bugajska K. 2015b. Exception as a rule. Unusual Mesolithic cemetery and other graves at Dudka and Szczepanki, NE -Poland. (W:) J.M. Grünberg (red.), Mesolithic Burials – Rites, symbols and social organisation of early postglacial communities. Tagungen des Landesmuseums für Vorgeschichte Halle (w druku)
Hansen U.L., Vang Nielsen O., Alexandersen V. 1972. A Mesolithic Grave from Melby in Zeeland, Denmark. Acta Archaeologica 43, 329-249
Heußner B., Heußner K.U. 1989. Ein steinzeitliches Grab von Steinhagen, Kreis Bützow. Bodendenkmalpflege in Mecklenburg 37, 7-11
Jenssen O.L. 2001. Kongemose- og Ertebøllekultur ved den fossile Nivåfjord. (W:) O.L. Jensen, S.A. S ørensen, K. Møller Hansen (red.), Danmarks Jægerstenalder – Status og Perspektiver. Hørsholm Egns Museum, 115-129
Jensen O. L. 2006. Stenalderjægernes hytter og grave ved Nivå. Hørsholm Egns Museum Aarbog 2005-2006, 6-31
Jensen O. L. 2009. Dwellings and graves from the Late Mesolithic site Nivå 10 eastern Denmark. (W:) S. McCartan, R. Schulting, G. Warren, P. Woodman (red.), Mesolithic Horizons. Papers presented on the seventh International Conference on the Mesolithic in Europe, Belfast 2005, Oxford, 465-472
Jensen O. L., Mørk P. B. 2013. En 8000 år gammel dobbeltgrav fra Nivå. Hørsholm Egns Museum Aarbog 2013, 6-25
Jonsson L. 1988. The Vertebrate Faunal Remains from the Late Atlantic Settlement Skateholm in Scania, South – Sweden. (W:) L. Larsson (red.), The Skateholm Project I. Man and Environment. Acta Regia Sociates Humaniorum Litteratum Lundensis LXXIX, Lund, 56-88
Kannegaard E. 1988. Nederst. Arkæologisk Udgravningen Denmark 1988, 145-146
Kannegaard E. 1989. Nederst. Arkæologiske Udgravningen Denmark 1989, 268
Kannegaard E. 1990. Nederst. Arkæologiske Udgravningen Denmark 1990, 339
Kannegard Nielsen E., Brinch Petersen E. 1993. Burials, people and dogs. (W:) S. Hvass, B. Storgaard (red.), Digging into the Past. 25 Years of Archaeology in Denmark, 76-81
Kjällquist M. 2001. Gåvor eller avfall? En studie av sex mesolitiska gravar från Tågerup. (W:) P. Karsten, B. Knarrström (red.), Tågerup specialstudier, 32-69
Kobusiewicz M., Kabaciński J. 1991, Late Mesolithic Dwelling Object in Pomorsko (Western Poland). Przegląd archeologiczny 38, 5-15
Kołosówna Z. 1949. Grób ze szkieletem barwionym w Ł ojewie w pow. inowrocławskim. Z Otchłani Wieków XVIII /7-8, 111-115
Kostrzewski J. 1956. The prehistory of Polish Pomerania. Toruń
Kostrzewski J. 1966. Pradzieje Pomorza. Wrocław
Kozłowski J.K. 2004. Wielka historia świata – świat przed rewolucją neolityczną. Kraków
Kozłowski J.K., Kozłowski S.K. 1975. Pradzieje Europy od XL do IV tysiąclecia p.n.e. Warszawa
Kozłowski J.K., Kozłowski S.K. 1977. Epoka kamienia na ziemiach polskich. Warszawa
Kozłowski T. 1998, Szkielet ludzki z mezolitycznego grobu z Kamieńskich stan.1, gm. Orzysz, woj. suwalskie. Sprawozdania Archeologiczne 50, 132-134
La Baume W., Langenheim K. 1933. Die Steinzeit im Gebiet der unteren Weichsel. Blätter für deutsche Vorgeschichte 9-10, 1-56
Larsson L. 1981. The Mesolithic Settlement and Graveyard from Skateholm, Southern Sweden. Mesolithic Miscellany 2/1, 4-5
Larsson L. 1982. A 7000 Year Old Site at the Southern Coast. New Things about Old Things from Skateholm, Southern Sweden. Mesolithic Miscellany 3/1, 3-5
Larsson L. 1983-1984. The Skateholm Project. A Late Mesolithic Settlement and Cemetery Complex at a S outhern Swedish Bay. Meddelanden från Lunds Universitets historiska museum, 5-38
Larsson L. 1984. The Skateholm Project. Hunters-Fishers-Farmers. Mesolithic Miscellany 5/1, 5-9
Larsson L. 1984. Gräberfelder und Siedlungen des Spätmesolithikums bei Skateholm, Südschonen, Schweden. Archäologische Korrespondenzblatt 14, 123-130
Larsson L. 1985. The Skateholm Project. On the trail of changes in burial custom, ritual areas, and tame foxes. Mesolithic Miscellany 6/1, 1-4
Larsson L. 1988. Ett fångstsamhälle för 7000 är sedan. Boplaster ok gravar i Skateholm. Signum, 86-174
Larsson L. 1989. Late Mesolithic Settlements and Cemeteries at Skateholm, Southern Sweden. (W:) C. Bonsall (red.), Mesolithic in Europe. Papers presented at Third International Symposium. Edinburgh, 367-378
Larsson L. 1995. Man and the sea in Southern Scandinavia during the whole Mesolithic. The role of cemeteries in the view of society. (W:) A. Fischer (red.), Man and the Sea. Oxford, 95-104
Larsson L. 2000. Cemeteries and mortuary practice in the late Mesolithic of Southern Scandinavia. (W:) V. Lang (red.), De temporibus antiquissimis ad honorem Lembit Jaanits. Muinasaja Teadus 8. Tallinn, 81-102
Larsson L. 2002. Food for the living, food for the dead. Before farming 4 (2002-3), 177-187
Larsson L. 2004. The Mesolithic Period in Southern Scandinavia: with Special Reference to Burials and Cemeteries. (W:) A. Saville (red.), Mesolithic Scotland and its Neighbours. Edinburgh, 371-392
Lasota-Moskalewska A. 1985. Zabytki pochodzenia zwierzęcego z grobu mezolitycznego w Janisławicach, woj. skierniewickie. Archeologia Polski 30/2, 287-310
Lidke G., Terberger T. 2001. Verletzungen an mesolithischen Menschenresten aus Deutschland und Südskandinavien – Folgen von Streit oder Krieg? Die Kunde 52, 189-214
Linquist Ch., Possent G. 1990. The first Seal Hunter Families on Gotland. Current Swedish Archaeology 7, 65-87
Lissauer A. 1887. Die Prähistorische Denkmäler der Provinz Westpreussen und der angrenzenden Gebiete. Leipzig, 35
Łapo J. M. 1988. Mezolityczny zespół grobowy spod kurhanu z Kamieńskich, stan.1, gm. Orzysz, woj. Suwałki. Sprawozdania Archeologiczne 50, 117-129
Marciniak M. 1993. Cmentarzysko mezolityczne z okresu borealnego z Mszana, gm. Brodnica, woj. toruńskie, stan. 14. Wyniki dotychczasowych badań. (W:) J. Chudziakowa (red.), Badania archeologiczne ośrodka toruńskiego w latach 1989-1992. Toruń, 7-13
Marciniak M. 2001. The burial ritual cemetery from the Boreal period in Mszano, Brodnica district. Fontes Archaeologici Posnanienses 39, 95-123
Masojć M. 2009. Grupy ludzkie sprzed 9 tysięcy lat w B orach Dolnośląskich. Z Otchłani Wieków 64/1-4, 55-66
Masojć M. 2011. Boreal settlement with human remains on mega-Mesolithic site from the Polish Plain –Krępnica near Bolesławiec, SW Poland (field seasons 2004–2008). Prähistorische Zeitschrift 86, 141-150
https://www.degruyter.com/view/j/prhz.2011.86.issue-2/pz.2011.009/pz.2011.009.xml -
Newell R.R., Constandse-Westermann T.S., Meiklejohn Ch. 1979. The Skeletal Remains of Mesolithic, Man in western Europe: An Evaluative catalogue. Journal of Human Evolution 8/1
Nilsson L. 1998. A “Field-Anthropological” Analysis of the Skateholm II Burials. Lund Archaeological Review 4, 5-17
Nilsson (Stutz) L. 2003. Embodied rituals and ritualized bodies. Tracing ritual practices in Late Mesolithic burials. Acta Archaeologica Lundensia 46 (bez wglądu w płytę CD )
Nilsson L. 2005-2006. Setting it Straight. A re-analysis of the Mesolithic Barum burial according to the principles of Anthropology “de terrain”. Lund Archaeological Review 11-12, 37-46
Nilsson T., Søvold T., Welinder S. 1978. The Mesolithic skeleton fra Stora Mosse, Scania. Acta Archaeologica 49, 220-238
Norling-Christensen, Bröste K. 1945. Skeletgraven fra Korsør Nor, Et Menneskefund fra Ældre Stenalder. Nationalmuseets Arbejdsmarkt, 5-17
Olsen J., Heinemeier J., Bennike P., Krause C., Hornstrup K.M., Throne H. 2007. Characterisation and blind testing of radiocarbon dating of cremated bone. Journal of Archaeological Science 34, 1-10
http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440307001173?via%3Dihub –
Perret G. 1942-1943. Jungsteinzeitliche und frühbronzezeitliche Skelettreste Alt-Preussen. Zeitschrift für Morphologie und Anthropologie XL/2/3, 334-366
Persson O. 1979. Skeletal remains from Stone Age graves at Nymölla. Fornvännen 74/2, 84-88
Persson O., Persson E. 1988. Anthropological report concerning the interred Mesolithic Populations from Skateholm, Southern Sweden. (W:) L. Larsson (red.), The Skateholm Project I. Man and Environment. Acta Regia Sociates Humaniorum Litteratum Lundensis LXXIX, Lund, 89-105
Peterson N. 2007. En grav är mer än bara en grav...En metodutveckling av tafonomi som redskap att förstå olika anläggningar med djur. Lunds Universitet 2007 (praca magisterska)
Porr M. 2004. Grenzgängerin. Die Befunde des mesolithischen Grabes von Bad Dürrenberg. (W:) H. Meller (red.), Paläolithicum und Mesolithicum. Kataloge zur Dauerausstellung im Landesmuseum für Vorgeschichte Halle. Halle (Saale), 291-300
Price T. D., Stanley H. A., Bennike P., Heinemeier J., Noe-Nygaard N., Brinch Petersen E., Vang Petersen P., Richards M. P. 2007. New information on the Stone Age Graves at Dragsholm, Denmark. Acta Archeologica 78/2, 193-219
http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1600-0390.2007.00106.x/abstract -
Rasmussen G.H. 1988-89. Okkergrave fra ældre stenalder på Djursland. KUML, 31-42
Rasmussen K.L., Bjerregaard P., Gommesen P.H., Jensen O.L. 2009. Arsenic in Danish and Swedish Mesolithic and Neolithic human bones – diet or diagenesis? Journal of Archaeological Science 36, 2826-2834
http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440309003148?via%3Dihub -
Rydbeck O. 1946. Skelettgrav i Bäckaskog (sittende hukläge) och dess Älder. Meddelanden Från Lunds universitets historiska museum V (1945), 263-304
Rydbeck O. 1950. Om nordisk stenålderskronologi och gravar med sittande hocker. Fornvännen, 282-309
Schacht S. 1993. Ausgrabungen auf einen Moorfundplatz und zwei Siedlungenplätze aus dem Mesolithikum Neolithikum im nördlichen Randorbruch bei Rothenklempenow Kr. Pasewalk. Ausgrabungen und Funde 38/3, 111-119
Schilling H. 1997. The Korsør Nor site. The permanent dwelling place of hunting and fishing people in life and death. (W:) L. Pedersen, A. Fisher, B. Aaby (red.), The Danish Storebælt since the Ice Age – man, sea and forest, København, 93-98
Schunke T. 2004. Erstes mesolithisches Brandgrab. Archäologie in Deutschland 20/4, 57
Sørensen A. 1993. Strøby Egede. Arkæologisk Udgravningen Denmark, 112
Sten S. 2000. Barumkvinnan. Nya forskningsrön. Fornvännen, 73-85
Stęślicka-Mydlarska W. 1954. Szczątki ludzkie znalezione w grobie tardenoaskim w Janisławicach, pow. Skierniewice. Wiadomości Archeologiczne XX/1, 49-66
Street M., Baales M., Cziesla E., Hartz S., Heinen M., Jöris O., Koch I., Pasda C., Terberger T., Vollbrecht J. 2001. Final Palaeolithic and Mesolithic Research in Reunified Germany. Journal of World Prehistory 15/4 (2000), 423
Sulgostowska Z. 1990. Pochówek mezolityczny z okresu atlantyckiego w Woźnej Wsi, woj. Łomżyńskie. Archeologia Polski XXXV/1, 47-56
Szymczak K., Zalewski M. 1980. Konne gm. Supraśl woj. Białystok. Ślady pochówka barwionego ochrą. Światowit XXXVI/2, 93-95
Szlachetko K., Trzeciakowski J, Wierciński A. 1964. Znalezisko czaszki ludzkiej z okresu Atlantyckiego na terenie Grochowa II w Warszawie. Archeologia Polski IX/1, 46-71
Taffinder J. 1998. The Allure of the Exotic. The social use of non-local raw materials during the Stone Age in Sweden. Uppsala
Tauber H. 1986. Koelbjerg-kvindens alder og ernæring. Fynske Minder, 28-33
Terberger T. 1998. Endmesolithische Funde von Drigge, Lkr. Rügen – Kannibalen auf Rügen? Bodendenkmalpflege in Mecklenburg-Vorpommern 46, 7-44
Thomas L.-V. 2001. Trup, od biologii do antropologii. Warszawa
Troels-Smith J. 1943. Geologisk datering af Koelbjerg-skelettet. Aarbørger, 212-238
Trømborg M. 2006. Hunden - festet til jord, senket i vann. Kontekstuelle tilnærminger til hunden i senmesolitikum, med eksempler fra Sør-Sverige og Danmark. Universitetet i Oslo (praca magisterska)
Vang Petersen P. 1977. Vedbæk Boldbaner – endu en gang. Søllerødbogen, 131-170
Weber T. 1998. Ein Mesolithisches Grab von Unseburg Kr. Stoßfurt. Jahrschrift für mitteldeutsche Urund Frühgeschichte 71, 7-19
Wechler K.P. 1989. Steinzeitliche Rötelgräber von Schöpsdorf Kr. Hoyerwerda. Veröffentlichungen des Museums für Ur- und Frühgeschichte Potsdam 23, 41-54
Weinert H. 1954. Die Mesolithische Teilbestattung von Schmöckwitz bei Berlin. Zeitschrift für Morphologie und Anthropologie 46, 408-420
Wiercińska A., Szlachetko K. 1977. Anthropological study of the human skull from Wieliszew, Warsaw Voievodship. Archaeologia Polona 18, 187-203
H. Więckowska 1985. Osadnictwo późnopaleolityczne i mezolityczne nad dolną Narwią. Wrocław, 73-74, 107
Wysoczański-Minkowicz T. 1985. Wyniki oznaczeń wieku kości ludzkich ze stanowiska XI w Wieliszewie k. Nowego Dworu w woj. Warszawskim uzyskane metodą FCL/P i Coll. (W:) H. Więckowska, Osadnictwo późnopaleolityczne i mezolityczne nad dolną Narwią. Wrocław, 169-171
Wyszomirska B. 1979. A double grave with yellow ochre at Nymölla in Scania. Fornvännen 74, 75-83