Nietolerancyjna konfederacja warszawska : o znaczeniu swobód wyznaniowych w 1573 roku

The article considers the significance of the Warsaw Confederation, a document prepared during the interregnum following the death of King Sigismund August in January 1573, from 1576 sworn to by kings of the Polish-Lithuanian Commonwealth during their coronation ceremonies. As this document formed the basis of confessional coexistence for the next two centuries, it is usually described as exceptionally tolerant in historiography. This article challenges this interpretation by pointing out the imprecise use of the term ‘tolerancja’, which can mean ‘toleration’ or ‘tolerance’ in English, and the importance of the reception of St Bartholomew’s Day Massacre at the time of the Confederation’s adoption.

Augustyniak Urszula, Historia Polski, 1572–1795, PWN, Warszawa 2008.
Augustynowicz Christoph, Die Kandidaten und Interessen des Hauses Habsburg in Polen-Litauen während des zweiten Interregnums 1574–1576, WUV Universitätsverlag, Wien 2001.
Barycz Henryk, Jan Łasicki. Studium z dziejów polskiej kultury naukowej XVI wieku, Ossolineum, Kraków 1973.
Benedict Philip, The St. Bartholomew’s Massacre in the Provinces, „The Historical Journal” 21, 1978, s. 205–225.
Bouvignies Isabelle, La Francogallia de François Hotman (1524–1590) et l’historiographie française, „Bulletin de la Société de l’histoire du protestantisme français” 152, 2006, s. 199–219.
Bryćko Dariusz M., The Irenic Calvinism of Daniel Kałaj (d. 1681). A Study in the History and Theology of the Polish-Lithuanian Reformation, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 2012.
Bues Almut, Die habsburgische Kandidatur für den polnischen Thron während des 1. Interregnums in Polen 1572/1573, VWGÖ, Wien 1983.
Bues Almut, Polityka papieska wobec pierwszego bezkrólewia w Polsce, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 41, 1997, s. 131–139.
Bues Almut, Stosunki Habsburgów z Polską i ich starania o polski tron w latach 1572–1573, „Kwartalnik Historyczny” 102, 1995, 2, s. 3–14.
Dingel Irene, Religionsfrieden, w: Handbuch Frieden im Europa der Frühen Neuzeit. Handbook of Peace in Early Modern Europe, red. Irene Dingel i in., De Gruyter Oldenbourg, Berlin 2021, s. 267–292.
Dubas-Urwanowicz Ewa, Koronne zjazdy szlacheckie w dwóch pierwszych bezkrólewiach po śmierci Zygmunta Augusta, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 1998.
Forst Rainer, „Dulden heißt beleidigen”. Toleranz, Anerkennung und Emanzipation, w: Rainer Forst, Kritik der Rechtfertigungsverhältnisse, Perspektiven einer kritischen Theorie der Politik, Suhrkamp, Berlin 2011.
Forst Rainer, Toleranz im Konflikt. Geschichte, Gehalt und Gegenwart eines umstrittenen Begriffs, Suhrkamp, Frankfurt am Main 2003.
Forst Rainer, Toleration in Conflict. Past and Present, Cambridge University Press, Cambridge 2013.
Gregorowicz Dorota, Tiara w grze o koronę. Stolica Apostolska wobec wolnych elekcji w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w drugiej połowie XVI wieku, Polska Akademia Umiejętności, Kraków 2019.
Grzybowski Stanisław, Edykty tolerancyjne w Europie Zachodniej, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 19, 1974, s. 31–50.
Haake Gregory P., The Politics of Print during the French Wars of Religion. Literature and History in an Age of „Nothing Said Too Soon”, Brill, Leiden 2021.
Halecki Oskar, Zgoda sandomierska 1570 r. Jej geneza i znaczenie w dziejach reformacji polskiej za Zygmunta Augusta, Gebethner i Wolff, Warszawa 1915.
Holt Mack P., The French Wars of Religion, 1562–1629, Cambridge University Press, Cambridge 2005.
Hotson Howard, Irenicism in the Confessional Age. The Holy Roman Empire, 1563–1648, w: Conciliation and Confession. The Struggle for Unity in the Age of Reform, 1415–1648, red. Howard P. Louthan, Randall C. Zachman, University of Notre Dame Press, Notre Dame 2004, s. 228–285.
Jouanna Arlette, La Saint-Barthélemy. Les mystères d’un crime d’État, 24 août 1572, Gallimard, Paris 2007.
Kaplan Benjamin J., Cunegonde’s Kidnapping. A Story of Religious Conflict in the Age of Enlightenment, Yale University Press, New Haven 2014.
Kaplan Benjamin J., Divided by Faith. Religious Conflict and the Practice of Toleration in Early Modern Europe, Harvard University Press, Cambridge MA 2007.
Kaplan Benjamin J., Reformation and the Practice of Toleration, Brill, Leiden 2019.
Kingdon Robert, Myths about the St. Bartholomew’s Day Massacres, 1572–1576, Harvard University Press, Cambridge MA 1988.
Konfederacja warszawska 1573 roku – wielka karta polskiej tolerancji, red. Mirosław Korolko, Janusz Tazbir, Pax, Warszawa 1980.
Korolko Mirosław, Klejnot swobodnego sumienia. Polemika wokół konfederacji warszawskiej w latach 1573–1658, Pax, Warszawa 1974.
Kriegseisen Wojciech, Stosunki wyznaniowe w relacjach państwo–kościół między reformacją a oświeceniem (Rzesza Niemiecka – Niderlandy Północne – Rzeczpospolita polsko-litewska), Semper, Warszawa 2010.
Lecler Joseph, Historia tolerancji w wieku reformacji, t. 1–2, Pax, Warszawa 1964 (oryg. franc. 1955).
Maciuszko Janusz, Konfederacja Warszawska 1573 roku. Geneza, pierwsze lata obowiązywania, Chrześcijańska Akademia Teologiczna, Warszawa 1984.
Manetsch Scott M., Theodore Beza and the Quest for Peace in France, 1572–1598, Brill, Leiden 2000.
Mellet Paul-Alexis, Les traités monarchomaques. Confusion des temps, résistance armée et monarchie parfaite (1560–1600), Librairie Droz S.A., Genève 2007.
Mesnard Pierre, L’Essor de la philosophie politique au XVIe siècle, Boivin et Cie, Paris 1936.
Pirożyński Jan, Sejm warszawski roku 1570, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1972.
Polen in der europäischen Geschichte. Ein Handbuch in vier Bänden, red. Michael G. Müller, t. 2: Frühe Neuzeit, 16. bis 18. Jahrhundert, red. Hans-Jürgen Bömelburg, Anton Hiersemann Verlag, Stuttgart 2017.
Płuciennik Jarosław, Hintz Marcin, The Sandomierz Agreement as a Model for Eclectic Republicanism in Sixteenth-Century Poland, „Reformation & Renaissance Review” 26, 2024, 1, s. 19–37.
Ptaszyński Maciej, Czy reformacja w Polsce była luterańska? O polemikach antyluterańskich w Polsce w pierwszej połowie XVI wieku, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 63, 2019, s. 5–62.
Ptaszyński Maciej, Der Konsens von Sendomir in der europäischen Irenik, w: Confessio im Konflikt. Religiöse Selbstund Fremdwahrnehmung in der Frühen Neuzeit. Ein Studienbuch, red. Mona Garloff, Christian Volkmar Witt, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 2019, s. 255–278.
Ptaszyński Maciej, Introduction. Searching for Compromise, w: Searching for Compromise? Interreligious Dialogue, Agreements, and Toleration in 16th–18th Century Eastern Europe, red. Maciej Ptaszyński, Kazimierz Bem, Brill, Leiden 2022, s. 1–31.
Ptaszyński Maciej, Reformacja w Polsce a dziedzictwo Erazma z Rotterdamu, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2018.
Ptaszyński Maciej, Toleranzedikt, Wahlkapitulationen oder Religionsfrieden? Der polnische Adel und die Warschauer Konföderation, w: Ritterschaft und Reformation, red. Wolfgang Breul, Kurt Andermann, Franz Steiner Verlag, Regensburg 2019, s. 255–269.
Rok 1573. Dokonania przodków sprzed 440 lat, red. Jan Dzięgielewski, Krzysztof Koehler, Dorota Muszytowska, Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2014.
Roşu Felicia, Elective Monarchy in Transylvania and Poland-Lithuania, 1569–1587, Oxford University Press, Oxford 2017.
Salmonowicz Stanisław, Konfederacja warszawska 1573, Zamek Królewski, Warszawa 1985.
Serwański Maciej, Henryk III Walezy w Polsce. Stosunki polsko-francuskie w latach 1566– 1576, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1976.
Skinner Quentin, The Foundations of Modern Political Thought, t. 2, Cambridge University Press, Cambridge 1978.
Smither James R., The St. Bartholomew’s Day Massacre and Images of Kingship in France. 1572–1574, „The Sixteenth Century Journal” 22, 1991, s. 27–46.
Sobieski Wacław, Polska a hugenoci po Nocy św. Bartłomieja, Akademia Umiejętności, Kraków 1910.
Tazbir Janusz, Polskie echa Nocy św. Bartłomieja, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 20, 1975, s. 20–43.
Walsham Alexandra, Charitable Hatred. Tolerance and Intolerance in England, 1500–1700, Manchester University Press, Manchester 2006.
Walsham Alexandra, Cultures of Coexistence in Early Modern England. History, Literature and Religious Toleration, „The Seventeenth Century” 28, 2013, s. 115–137.
Weill Georges, Les théories sur le pouvoir royal en France pendant les guerres de religion, Slatkine, Genève 1971 (1. wyd. 1891).