Podmiotowość chłopstwa staropolskiego

Wciąż powszechna jest opinia o chłopstwie jako o ubezwłasnowolnionym i traktowanym przedmiotowo elemencie systemu folwarczno-pańszczyźnianego, a zarazem brutalnie wykorzystywanej ofierze tego systemu. Celem artykułu jest propozycja analizy położenia chłopstwa wychodząca z założenia o istnieniu podmiotowości tej najliczniejszej grupy społecznej. Podmiotowość ta mogła wynikać m.in. z zapotrzebowania rynku pracy na siłę roboczą, co wymagało od dworów pewnej elastyczności, ale też z chłopskiej aktywności na lokalnym rynku handlowym. Ta aktywność współgrała z przedsiębiorczością i zamożnością niektórych chłopów. W ten też sposób można rozumieć ich występowanie w sądach grodzkich, a także pewną sprawczość i decyzyjność w relacjach z innymi stanami społecznymi Rzeczypospolitej przedrozbiorowej.

Augustyniak Urszula, Historia Polski 1572–1795, PWN, Warszawa 2008.
Chłopi na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej do czasów uwłaszczenia, red. Dorota Michaluk, Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, AGAD, Ciechanowiec–Warszawa 2019.
Chwalba Andrzej, Ludowa historia Polski, w: Historia jest polifoniczna. Sztambuch Profesora Krzysztofa Zamorskiego, red. Marta Kurkowska-Budzan [i in.], Historia Iagellonica, Kraków 2023, s. 51–59.
Dworzaczek Włodzimierz, „Dobrowolne” poddaństwo chłopów, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1952.
Gaberle Teresa, Niewolnik, w: Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 18, red. Stanisław Bąk [i in.], Ossolineum, Wrocław 1988, s. 266–270.
Garapich Michał, Dzieci Kazimierza, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2020.
Guzowski Piotr, Chłopi i pieniądze na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych, Avalon, Kraków 2008.
Janicki Kamil, Pańszczyzna. Prawdziwa historia polskiego niewolnictwa, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2021.
Kamler Anna, Chłopi jako pracownicy najemni na wsi małopolskiej w XVI i pierwszej połowie XVII wieku, Firma Księgarska Jacek i Krzysztof Olesiejuk – Inwestycje, Warszawa 2005.
Kiełbicka Aniela, Czy w dobrach królewskich było chłopom lepiej? (Ze studiów nad położeniem włościan w królewszczyznach woj. krakowskiego w XVI i początkach XVII wieku), w: Prace z dziejów Polski feudalnej ofiarowane Romanowi Grodeckiemu w 70 rocznicę urodzin, red. Zofia Kozłowska-Budkowa [i in.], PWN, Warszawa 1960, s. 431–452.
Klír Tomáš, Vodáková Dana, Economy and Population of an Early Modern Village. Milčice – Home of the Most Famous Bohemian Peasant F.J. Vavák, „Historie – Otázky – Problémy (History, Issues, Problems)” 9, 2017, 1, s. 106–151.
Korczak-Siedlecka Jaśmina, Przemoc i honor w życiu społecznym wsi na Mierzei Wiślanej w XVI–XVII wieku, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2021.
Kottówna Aniela, Gaberle Teresa, Niewola, w: Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 18, red. Stanisław Bąk [i in.], Ossolineum, Wrocław 1988, s. 251–263.
Łosowski Janusz, Chłopi a małe miasta na przykładzie województwa lubelskiego od II połowy XVI do XVIII wieku. Wybrane problemy, w: Chłopi na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej do czasów uwłaszczenia, red. Dorota Michaluk, Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, AGAD, Ciechanowiec–Warszawa 2019, s. 197–226.
Łosowski Janusz, Dokumentacja w życiu chłopów w okresie staropolskim. Studium z dziejów kultury, Wydawnictwo Olech, Lublin 2013.
Łosowski Janusz, Kancelaria grodzka chełmska od XV do XVIII wieku. Studium o urzędzie, dokumentacji, jej formach i roli w życiu społeczeństwa staropolskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2004.
Madurowicz Helena, Supliki chłopskie XVIII w., „Kwartalnik Historyczny” 43, 1956, 4–5, s. 469–485.
Nowosad Wiesław, Chłopi w dobrach biskupów chełmińskich w XVIII wieku w świetle inwentarzy, w: Chłopi na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej do czasów uwłaszczenia, red. Dorota Michaluk, Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, AGAD, Ciechanowiec–Warszawa 2019, s. 135–176.
Opas Tomasz, O kierunkach awansu społecznego chłopów z dóbr prywatnych w XVIII wieku, w: Społeczeństwo polskie XVIII i XIX wieku, t. 6: Studia o uwarstwieniu i ruchliwości społecznej, red. Janina Leskiewiczowa, PWN, Warszawa 1974, s. 43–87.
Pobłocki Kacper, Chamstwo, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2021.
Przewodnik po kartotece materiałów do dziejów wsi, oprac. Wanda Maciejewska, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 1959.
Rafacz Józef, Sąd referendarski koronny. Z dziejów obrony prawnej chłopów w dawnej Polsce, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 1948.
Różycka-Glassowa Maria, Gospodarka rolna wielkiej własności w Polsce XVIII wieku, Ossolineum, Wrocław 1964.
Stobiecki Rafał, Co tak zwany zwrot ludowy mówi nam lub czego nie mówi o kondycji współczesnej polskiej historiografii, „Teksty Drugie. Teoria Literatury, Krytyka, Interpretacja” 2022, 4, s. 282–301.
Tokć Siarhiej, Czy pańszczyzna była przyczyną chłopskiej biedy? (na przykładzie Grodzieńszczyzny w pierwszej połowie XIX wieku), w: Chłopi na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej do czasów uwłaszczenia, red. Dorota Michaluk, Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, AGAD, Ciechanowiec–Warszawa 2019, s. 357–376.
Trzyna Edward, Wtórne poddaństwo, w: Historia chłopów polskich, t. 1: Do upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej, red. Stefan Inglot, Warszawa 1970, s. 308–327.
Woźniak Andrzej, Kultura mazowieckiej wsi pańszczyźnianej XVIII i początku XIX wieku (wybrane zagadnienia), Ossolineum, Wrocław 1987.
Wyczański Andrzej, Czy chłopu było źle w Polsce XVI wieku, „Kwartalnik Historyczny” 85, 1978, 3, s. 627–641.
Wyżga Mateusz, Chłopstwo. Historia bez krawata, Znak Horyzont, Kraków 2022.
Wyżga Mateusz, Homo movens. Mobilność chłopów w mikroregionie krakowskim w XVI–XVIII wieku, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2019.
Wyżga Mateusz, Parafia Raciborowice od XVI do końca XVIII wieku. Studium o społeczności lokalnej, Księgarnia Akademicka, Kraków 2011.
Zujiene Gitana, Wykluczenie ze społeczności chłopskiej w Wielkim Księstwie Litewskim w świetle ustaw dworskich, ksiąg sądowych i praktyki życia codziennego wsi w XVI–XVIII wieku, w: Chłopi na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej do czasów uwłaszczenia, red. Dorota Michaluk, Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, AGAD, Ciechanowiec–Warszawa 2019, s. 237–252.
Żytkowicz Leonid, Okres gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (XVI–XVIII w.), w: Historia chłopów polskich, t. 1: Do upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej, red. Stefan Inglot, Warszawa 1970, s. 247–307.
Klub Jagielloński, „Ludowa historia Polski” – marksistowskie klisze, moralne oburzenie i bazowanie na starych źródłach, Kamil Wons rozmawia w najnowszej tece Pressji pt. „Pobożny antyklerykalizm” na temat ludowego dziennikarstwa historycznego z prof. Michałem Kopczyńskim i dr hab. Piotrem Guzowskim 22 sierpnia 2021 (dostęp: 29 V 2023).
Muzeum Okręgowe w Sieradzu, Dział Sztuki (dostęp: 27 III 2023).
wPolityce.pl, Prof. Kuklo: Historycy przeciw uproszczonemu obrazowi historii chłopów. Dziś wiadomo, że na polskiej wsi nie było wyzysku i walki klasowej (dostęp: 5 XI 2023).
Muzeum Okręgowe w Sieradzu, facebook (dostęp: 27 III 2023).