„By umarłą widzieć… okno się musiało w trunnie wyrząć”. Rozważania o początkach portretu trumiennego

Jankowski, Aleksander

doi:0023-5881

- ris
- BibTeX
- EndNote
- Csv

„By umarłą widzieć… okno się musiało w trunnie wyrząć”. Rozważania o początkach portretu trumiennego Jankowski, Aleksander

Object structure

„By umarłą widzieć… okno się musiało w trunnie wyrząć”. Rozważania o początkach portretu trumiennego

Kwartalnik Historii Kultury Materialnej R. 69 Nr 1

Jankowski, Aleksander

Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk

kultura staropolska ; portret trumienny ; castrum doloris ; egzekwia ; uroczystość pogrzebowa ; pompa funebris ; archimimus ; panegiryk pogrzebowy

Artykuł dotyczy portretu trumiennego, czyli malowanego na blasze wizerunku nieboszczyka, który przytwierdzany był do trumny na czas egzekwiów. Autor analizuje ten artystyczny fenomen sztuki i kultury śmierci doby staropolskiej oraz związaną z nim problematykę badawczą. Wyjaśnia zagadnienie jego genezy, metryki oraz funkcji w sarmackiej obyczajowości w okresie nowożytnym

Anioł od św. Teresy. 1651. Podskarbi według statutu Ewangielii postępujący w J.W.J.M. Panu P. Janie Mikołaju z Żurowa Daniłowiczu,podskarbim wielkim koronnym... przy egzekwiach w Lublinie w kościele WW.O.O. Karmelitów Bosych […] R.P: 1650 d. 11 kwietnia pokazany, Poznań
Augustyn Św. 1962. Św. Augustyn, O Trójcy Świętej, tłum. M. Stokowska, oprac. J.M. Szymusiak, ks. XII, Poznań
Boczyłowic Jakub. 1669. Oracya pogrzebowa, [w:] J. Boczyłowic , Orator politicus albo wymowny polityk Rożne traktujący Materye, Toruń, s. 517–519, https://jbc.bj.uj.edu.pl/publication/505522 (dostęp 29.03.2018)
Brosig Alfred. 1930. Tabliczki z trumien, „Kronika Miasta Poznania”, R. VIII, nr 4, s. 327–334
Bystroń Jan. 1994. Dzieje obyczajów w dawnej Polsce: wiek XVI–XVIII, t. 2, Warszawa
Chrościcki Juliusz A. 1968. „Castris et astris”. Kazania i relacje pogrzebowe jako źródła historii sztuki, „Biuletyn Historii Sztuki”, nr 3, s. 384–395
Chrościcki Juliusz A. 1970. Projektanci i wykonawcy katafalków z 1 połowy XVIII w., [w:] Rokoko. Studia nad sztuką 1 połowy XVIII w. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki zorganizowanej wspólnie z Muzeum Śląskim we Wrocławiu, Wrocław październik 1968, Warszawa, s. 251–274
Chrościcki Juliusz A. 1974. Pompa funebris. Z dziejów kultury staropolskiej, Warszawa
Chrościcki Juliusz A. 1996. Od śmierci do egzekwii, [w:] Vanitas. Portret trumienny na tle sarmackich obyczajów pogrzebowych, red. J. Dziubkowa, Poznań, s. 28–31
Ciesielski Tomasz. 2001. Pogrzeby wojskowe w czasach saskich, [w:] Wesela, chrzciny i pogrzeby w XVI–XVII wieku. Kultura życia i śmierci, red. H. Suchojad, Warszawa, s. 217–233
Cieślak Katarzyna. 1992. Kościół-cmentarzem. Sztuka nagrobna w Gdańsku (XV–XVIII w.). „Długie trwanie” epitafium, Gdańsk
Dobrzeniecki Tadeusz. 1990. Geneza polskiego portretu trumiennego, [w:] Portret. Funkcja–Forma– Symbol. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Toruń grudzień 1986, Warszawa, s. 73–88
Dumanowski Jarosław. 2001. Pompa funebris? Z testamentów szlachty wielkopolskiej z XVIII w., [w:] Wesela, chrzciny i pogrzeby w XVI–XVII wieku. Kultura życia i śmierci, red. H. Suchojad, Warszawa, s. 315–322
Dziechcińska Hanna. 1987. Oglądanie i słuchanie w kulturze dawnej Polski, Warszawa
Dziubkowa Joanna. 1996. Stoj pogrzebiencze, a pod glancem tey blachy upatruj prześwietne popioły, [w:] Vanitas. Portret trumienny na tle sarmackich obyczajów pogrzebowych, red. J. Dziubkowa, Poznań, s. 16–19
Getka-Kenig Mikołaj. 2016. Rządowe przedsięwzięcia pomnikowe ku czci Aleksandra I a ideologia „wskrzeszenia” Polski w latach 1815–1830, „Kwartalnik Historyczny”, R. CXXIII, z. 4, s. 695–732
Giżycki Grzegorz. 1724. Delineacya Aktu Załobneg. Przy Pogrzebie Ciała Jaśnie Wielmożney Iey Mci Pani P. Rozy z Oginskich Krasinskiey, Kasztelanowey Płockiey, Starościney Sztumskiey, Prasnyskiey, Nowomieyskiey etc. etc. W Kośćiele Farnym Węgrowskim, Fundacyi Jaśnie WW: Ich Mciow PP: Krasinskich, odprawionego; Dnia 28. Listopada, Roku 1724, [w:] Kwiat Spadaiący, Przećiwnym śmiertelnośći wichrem z wybornego Drzewa Zerwany. Zostawiwszy na nim kosztowne Frukta; To iest Wielka Matka, godnych Synow Iasnie Wielmozna Roza z Oginskich Krasinska, Kasztelanowa Płocka Sztumska, Prasnyska, Nowomieyska etc. etc. Staroscina. W Kośćiele swoim Farnym Węgrowskim Clericorum Saecularium in Comm: Viventium Pogrzebiona. Y Kazaniem Pogrzebowym Przez Xiędza Grzegorza Giżyckiego, Kapłana ejusdem Instituti Obzałowana. Roku Panskiego 1724. Dnia 28. Listopada w Warszawie w Drukarni WW: OO: Scholarum Piarum, Warszawa, k. B2–B2v, https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?from=rss&id=647414 (dostęp 29.05.2020)
Janowski Piotr J. 2015. Oprawa artystyczno-ideowa pogrzebu Stefana Batorego, „Barok. Historia–Literatura–Sztuka”, R. XXII/1(43), s. 29–45
Jarczykowa Mariola. 2012. Przy pogrzebach rzeczy i rytmy. Funeralia Radziwiłłowskie z XVII wieku, Katowice
Katalog wystawy jubileuszowej zabytków. 1933. Katalog wystawy jubileuszowej zabytków z czasów króla Stefana i Jana III w gmachu Muzeum Wojska w czterechsetlecie urodzin Stefana Batorego i dwieściepięćdziesięciolecie odsieczy wiedeńskiej, Warszawa
Kazania pogrzebne ks. Aleksandra Lorencowica. 1670. Kazania pogrzebne miane w różnych żałobnych okazyjach, przez ks. Aleksandra Lorencowica, prowincjała polskiego Societatis Iesu, w Kolegium Kaliskim Societatis Iesu drukowane, Roku Pańskiego 1670, Kalisz
Kopera Feliks. 1926. Malarstwo w Polsce od XVI do XVIII wieku (renesans, barok, rokoko), Dzieje Malarstwa w Polsce, t. II, Kraków
Kmita Jan. 1641. Opisanie Porządku przy Ciele S.Pamięci X. Jegomości Pana Wojewody Wileńskiego Hetmana Wielkiego W.X. Litew[skiego] Administratora Mohilowskiego, Bystrzyckiego, etc. Starosty: Y Wszystkiego Actu Pogrzebowego Który się odprawował w Wiżunach Anno 1641 21. Ianuarij, [w:] Proces pogrzebu S. Pamięci Jaśnie Oświeconego Książęcia Je[g]o Mości na Birżach i Dubinkach P.P. Chrzysztopha Radziwiłła Wojewody Wileńskiego, Hetmana Wielkiego W.X.L. Administratora Mohilewskiego, Bystrzyckiego, etc. etc. Starosty, Lubcz, https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/383359/edition/364882/content (dostęp 22.11.2017)
Kochanowski Andrzej. 1650. Niebieskie planety górnym oddane sferom, przy pogrzebie Jaśnie Wielmożnego Jego Mości P. Mikołaja z Żurowa Daniłowicza, podskarbiego wielkiego koronnego […] w Lublinie w kościele Panien Karmelitanek Bossych […] Roku Pańskiego 1650 6 Aprilis, Kraków
Kraszewski Józef I. 1888. Wizerunki książąt i królów polskich (z 39 rycinami ks. Pillatiego oraz inicjałami C. Jankowskiego), Warszawa
Kronika Jana z Czarnkowa. 1996. Kronika Jana z Czarnkowa, tłum. J. Zerbiłło, oprac. M.D. Kowalski, Kraków
Kronika mieszczanina krakowskiego. 1930. Kronika mieszczanina krakowskiego z lat 1575–1595, wyd. H. Barycz, Kraków
Kruszyński Tadeusz ks. 1932. Sarkofag Stefana Batorego w Grobach królewskich na Wawelu, „Kurier Literacko-Naukowy”, R. 9, nr 4, s. I–III
Labudda Alfons. 1983. Liturgia pogrzebu w Polsce do wydania Rytuału Piotrkowskiego (1631). Studium historyczno-liturgiczne, Textus et Studia Historiam Theologiae in Polonia Excultae Spectantia, vol. XIV, Warszawa
Lambert Józef. 1752. Kazania na święta, tłum. J. Poszakowski, Wilno
Łukarska Beata. 2018. Religijność sarmacka w przekazie piśmiennictwa polskiego XVII i XVIII wieku. Zarys monograficzny i antologia tekstów źródłowych, Częstochowa
Łukaszewicz Józef. 1858-1859. Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościółków, kaplic, klasztorów, szkółek parafialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej dyecezyi poznańskiej, t. 1, Poznań
Menestrier Claude F. 1683. Des Décorations funebres, ou il est amplement traité des tentures, des lumieres, des mausolées, catafalques, inscriptions et autres ornements funebres ; avec tout ce qui s’est fait de plus considérable depuis plus d’un siecle, pour les papes, empereurs, rois, reines, cardinaux, princes, prelats, scavans et personnes illustres en naissance, vertu et dignite. Paryż
Mrozowski Przemysław. 2000. „Siste gradam viator” — o upamiętnianiu zmarłych w sztuce dawnej Polski, [w:] „Przeraźliwe echo trąby żałosnej do wieczności wzywającej”. Śmierć w kulturze dawnej polski od średniowiecza do końca XVIII wieku. Katalog wystawy, red. P. Mrozowski, Warszawa, s. 52–84
Newerani Protazy. 1739. Ozdoba Kościoła katolickiego. To iest Cerymonie ktorych Kościoł S. w wszelkich okolicznościach zwykł zażywać. Pismem S. Powagą Oycow SS. dawnością utwierdzone, gruntownym wykładem obiasnione. Naprzod Niemieckim ięzykiem Teraz Na Polski z przydatkiem wielu rzeczy przetłumaczone y do druku podane. Przez X. Protazego Neweraniego Zakonu S.O. Franciszka, Małopolskiego Reformata. Roku 1739, Lwów, https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/491995/edition/466332?language=en (dostęp 28.02.2018)
Nowicka-Jeżowa Anna. 1992. Feniks w popiołach. Uwagi o kulturze religijnej drugiej połowy XVII w., [w:] Literatura i kultura polska po „potopie”, red. B. Otwinowska, J. Pelc, współudz. B. Falęcka, Wrocław-Warszawa-Kraków, s. 121–137
Nowicka-Struska Anna. 2006. Elementy teatralne, gest i komunikacja niewerbalna w siedemnastowiecznych kazaniach pogrzebowych, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio FF, Philologiae”. Vol. 24, 71–97
Opis żałobnego obchodu pamięci po Aleksandrze I Cesarzu. 1829. Opis żałobnego obchodu po wiekopomnej pamięci Najjaśniejszym Aleksandrze I, Cesarzu Wszech Rosji, Królu Polskim w Warszawie w dniach 7, 9, 10, 11, 12, 13, 17, 19, 23 kwietnia 1826 roku uroczyście odbytego, Warszawa
Oświęcim Stanisław. 1907. Stanislai Oświęcim diarium 1643–1651, wyd. i oprac. W. Czerniak, Scriptores Rerum Polonicarum, t. XIX, Kraków, nr 63
Pisarze polskiego Odrodzenia o sztuce. 1955. Pisarze polskiego Odrodzenia o sztuce, oprac. W. Tomkiewicz, Teksty Źródłowe do Dziejów Teorii Sztuki, t. 4, Wrocław
Pogrzeb Stefana Batorego w Krakowie. 1860. Pogrzeb Stefana Batorego w Krakowie dnia 23go 1588 roku, [w:] Panowanie Henryka Walezyusza i Stefana Batorego Królów Polskich. Z rękopisów Albertrandego podług wydania Ż. Onacewicza z dołączeniem Pamiętników historii Stefana Batorego dotyczących, i listu Jerzego Chiakora sekretarza król. opisującego ostatnie chwile tego monarchy, Kraków, s. 457–461
Radziwiłł Mikołaj Krzysztof. 1925. Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła, Peregrynacja do Ziemi Świętej (1582–1584), Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce, t. 15, cz. 2, oprac. J. Czubek, Kraków
Ryszkiewicz Andrzej. 1974. Malarstwo około roku 1600, [w:] Sztuka około roku 1600. Materiały z Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki zorganizowanej przy współpracy Wydziału Kultury Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie, Lublin, listopad 1972, red. T. Hrankowska, Warszawa, s. 31–49
Scholz Piotr O. 2015. Geneza portretu trumiennego w świetle podróży Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotki” do Egiptu i Ziemi Świętej (1582–1584). Kilka uwag badawczych, [w:] Cywilizacja prowincji Rzeczpospolitej szlacheckiej, Cykl II: Nie wszystek umrę. Pamięć o zmarłych w kulturze staropolskiej, red. A. Jankowski, A. Klonder, Bydgoszcz, s. 73–81
Szołdrski Władysław. 1929–1931. Z dziejów dominikanów w Toruniu, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, t. 8, s. 43–86
Śnieżyńska-Stolot Ewa. 1975. Dworski ceremoniał pogrzebowy królów polskich w XIV wieku, [w:] Sztuka i ideologia XIV wieku. Materiały sympozjum Komitetu Nauk o Sztuce Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, 29 i 30 listopada 1973 r., red. P. Skubiszewski, Warszawa, s. 89–100
Tazbir Janusz. 1970. Sarmatyzacja katolicyzmu w XVII wieku, [w:] Wiek XVII — kontrreformacja–barok. Prace z historii kultury, red. J. Pelc, Wrocław-Warszawa-Kraków, s. 7–37
Terka Mariusz. 2014. Wiara jako poszukiwanie Boga w świetle nauczania św. Augustyna, „Vox Patrum”, R. 34, t. 61, s. 399–426
Testament Michała Paca. 1840. Testament Michała Paca, „Wizerunki i Roztrząsania Naukowe. Poczet Nowy Drugi. Tomik ośmnasty”, Wilno
Testament Michała Paca. 2006. Testament Michała Kazimierza Paca i Aleksandra Hilarego Połubińskiego w przededniu kampanii na Ukrainie przeciwko Turkom i Tatarom w 1675 roku, oprac. K. Bobiatyński, M. Nagielski, Materiały do Historii Wojskowości, t. 3, cz. 1, s. 130–143
Wiliński Stanisław. 1958. U źródeł portretu staropolskiego, Warszawa
Wysocki Szymon. 1593. Kazanie na pogrzebie Jaśnie Oświeconego książęcia Jegomości Pana Pana Jana Symeona Olelkowicza z łaski Bożey Książęcia Słuckiego y Kopylskiego etc. Ostatniego meskiey płci zacney staradawney familiey potomka. Miane. Przez X. Symona Wysockiego, Societatis Iesu kapłana. W Kościele teyże Societatis w Lublinie 29. Aprilis. 1593, Wilno, https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/378536?tab=1 (dostęp 15.04.2019)
Żywot y smierc Jana Tarnowskiego. 1773. Żywot y smierc Jana Tarnowskiego kasztelana krakowskiego hetmana wielkiego koronnego pisany niegdyś przez Stanisława Orzechowskiego. Teraz z rzadkiego Załuskich Biblioteki rękopisma wyjęty, wydrukowany y przypiskami objaśniony, Warszawa