Nieznane diabły krajeńskie: Koszel (Jancyp), Tokiel i Cypryl. Rekonstrukcja etymologiczna i kosmogoniczna podania ludowego z pogranicznego regionu Krajny

Angutek, Dorota

doi:0071-1861

- ris
- BibTeX
- EndNote
- Csv

Nieznane diabły krajeńskie: Koszel (Jancyp), Tokiel i Cypryl. Rekonstrukcja etymologiczna i kosmogoniczna podania ludowego z pogranicznego regionu Krajny Angutek, Dorota

Object structure

Nieznane diabły krajeńskie: Koszel (Jancyp), Tokiel i Cypryl. Rekonstrukcja etymologiczna i kosmogoniczna podania ludowego z pogranicznego regionu Krajny

Etnografia Polska 61 z. 1-2 (2017)

Angutek, Dorota

Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk

names of folk devils: Koshel (Yancip) ; Tokiel ; Cypril, oral folklore ; etymology ; cosmogony

The article presents an analysis of the etymology and cosmogony of a folk tale describing three devils, the names of which have so far remained unknown to Polish ethnography. The tale was discovered in Orzełek, a village in North-East Krayna in Polish Pomerania. The story was first written down as a homework by a 10-year old girl Zuzanna Myszkowska, with the tale being passed to her by her grandfather Antoni Myszkowski. This description is treated here as a valid empirical ethnographic document since the author follows Dorota Simonides’s suggestion that children’s folklore constitutes an important ethnographic source of cultural knowledge. Accepting that the term devil comes from the Greek word diabolos, the author follows Eugeniusz Frankowski’s distinction between two types of devils: the biblical Satan on the one hand and folk devils (tempters) on the other. In the tale, as told by Zuzanna, the devils combine the features of both types. In Crayna, the devil that has the features of the biblical Satan as well as those of folk tempters is commonly referred to as a kaduk. The tale begins as follows: in a water-mill in Obkas next to Orzełek, there lived there devils Koshel (Yancyp), Tokiel and Cypril, who become active during night helping in the production of dry goods, as a result making the miller richer. Tackling the problem of the origins of the names of the devils, the author puts forward a hypothesis that these derive from activities and objects related to the work in the water-mill. The name Koshel derives from the name of a basket used to store flour and other grain products (kosz in Polish, transliterated as kosh). The origins of Tokiel can be found in the name of a kind of a strainer (toka in Polish) used for sifting flour. The name Cypril derives from a colloquial name of the Craynian people, namely cyp, which can also denote a small triangular tip, or cusp, of any object. Therefore, the name Cypril can refer either to the amber pieces that this kaduk carried to the lake or to the tip of his hood (less likely). Explaining the origin of the name Yancyp is a bit more involved. Its prefix yan either comes from the Polish name for amber – jantar (transliterated as yantar) or is related to the colloquial name for the Antichrist: Yancychrist, whereas the origin of its suffix, cyp, has been described above. The endings -el -il indicate verbal derivatives related to the objects used in mill work: a basket, a strainer, the amber pieces. Cypril on his cart carried pieces of amber to the lake (alternatively as mentioned, the name refers to the tip of his hood). Koshel got villagers drunk on vodka made from flour, which he stored in the mentioned baskets. Tokiel scattered the flour around using the strainer, thus depleting the resources and adding to the workload of the villagers. The final part of the article describes a cosmogonical role played by the kaduks in creating the world (especially in creating the lakes and boulders in Crayna) and explains why the villagers considered their misfortunes to have extra-moral sources, making the kaduks responsible for them. In this approach, the ontological, moral and social aspects of life are not distinguished. Instead, these are combined into syncretic associations, which is characteristic of monistic (magical) way of thinking. As a result of not distinguishing moral, ontological and social planes, the villagers do not search for the moral sources of their misfortunes in themselves. Instead they blame the kaduks for their own vices: drunkenness, bickering, negligence, mischievousness. The villagers also blame the miller, who after all collaborates with the devils, for the misfortunes that come their way.

Angutek Dorota 1993, O dwu historycznych odmianach obrzędowości religijnej w średniowieczu, Człowiek i Społeczeństwo, nr 10, s. 34–38.
Angutek Dorota 2003, Magiczne źródło filozofii greckiej, Oficyna Wydawnicza Epigram, Bydgoszcz.
Angutek Dorota 2013, Kulturowe wymiary krajobrazu. Antropologiczne studium recepcji przyrody na prowincji: od teorii do empirii, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
Bańkowski Andrzej 2000, Cyp, cypelek, cyplik, [w:] tenże, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 195, 204, 210.
Bańkowski Andrzej 2000, Diabeł, [w:] tenże, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 270–271.
Bańkowski Andrzej 2000, Kaduk, [w:] tenże, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 606–607.
Boryś Wiesław 2005, Diabeł, [w:] tenże, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków, s. 113.
Boryś Wiesław 2005, Moc, Mocь, Mokь, [w:] tenże, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków, s. 334.
Brückner Aleksander 1970, Diabeł, [w:] tenże, Słownik etymologiczny jeżyka polskiego, Wiedza Powszechna, Warszawa, s. 88.
Brückner Aleksander 1970 Kaduk, [w:] tenże, Słownik etymologiczny jeżyka polskiego, Wiedza Powszechna, Warszawa, s. 212.
Brückner Aleksander 1970 Modła, [w:] tenże, Słownik etymologiczny jeżyka polskiego, Wiedza Powszechna, Warszawa, s. 343.
Brzeziński Władysław 1982–2009, Słownictwo krajniackie. Słownik gwary wsi Podróżna w Złotowskiem, t. 1–3, 5, Ossolineum, Wrocław, t. 4, Wydawnictwo Energeia, Warszawa.
Brzozowska Małgorzata 1996, Kamienie, [w:] J. Bartmiński (red.), Słownik stereotypów i symboli ludowych, t. 1: Kosmos, Wydawnictwo UMCS, Lublin, s. 349–439.
Burszta Józef 1965, Spuścizna rękopiśmienna Oskara Kolberga i jej opracowanie, [w:] O. Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 39: Pomorze, z rękopisów opracowali J. Kądziołka, D. Pawlakowa, red. J. Burszta, Polskie Towarzystwo Muzyczne i Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Wrocław–Poznań, s. V–XIX.
Burszta Józef 1987, Kultura ludowa, [w:] Z. Staszczak (red.), Słownik etnologiczny. Terminy ogólne, PWN, Warszawa, s. 195–198.
Bystroń Jan Stanisław 1947, Etnografia Polski, „Czytelnik” Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa.
Dźwigoł Renata 2004, Polskie ludowe słownictwo mitologiczne, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków.
Fischer Adam 1926, Lud Polski. Podręcznik etnografii Polski, Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Lwów–Warszawa–Kraków.
Fischer Adam 1928, Diabeł w wierzeniach ludu polskiego, [w:] K. Tymieniecki (red.), Studia staropolskie. Księga ku czci Aleksandra Brücknera, Krakowska Spółka Wydawnicza i in., Kraków, s. 128–212.
Gloger Zygmunt 1901, Kaduk, [w:] tenże, Encyklopedia Staropolska. Ilustrowana, t. 2, Druk P. Laskauera i W. Babickiego [Reprint: Szczecin 2012: Volumina], Warszawa, s. 302–303.
Grad Jan 1983, Obyczaj – system komunikacji międzykulturowej, Lud, t. 67, s. 91–120.
Hobsbawm Eric 2008, Wynajdywanie tradycji, [w:] E. Hobsbawm, T. Ranger (red.), Tradycja wynaleziona, tłum. M. Godyń, F. Godyń, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 9–23.
Karlikowski Anadrzej 2012, Nasze nazwiska, Książka i Wiedza, Warszawa.
Kobylińska Ewa 1985, Hermeneutyczna wizja kultury, PWN, Poznań–Warszawa.
Kolberg Oskar 1962–1963, Dzieła wszystkie, t. 9, cz. 3, Wielkie Ks. Poznańskie, Polskie Towarzystwo Muzyczne i Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Wrocław–Poznań.
Kolberg Oskar 1962–1963, Dzieła wszystkie, t. 9, cz. 4, Wielkie Ks. Poznańskie, Polskie Towarzystwo Muzyczne i Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Wrocław–Poznań.
Kolberg Oskar 1965, Dzieła wszystkie, t. 39, Pomorze, z rękopisów opracowali J. Kądziołka, D. Pawlakowa, red. J. Burszta, Polskie Towarzystwo Muzyczne i Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Wrocław–Poznań.
Kołatka Krzysztof 2015, Tożsamość regionalna mieszkańców Krajny – studium językowo-kulturowe, Bydgoszcz, maszynopis pracy doktorskiej, Archiwum Biblioteki Uniwersyteckiej Uniwersytetu im. Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy.
Kowalski Piotr 1989, Folklor – próba nowej definicji operacyjnej, Literatura Ludowa, nr 3, s. 3–26.
Kowalski Piotr 1990, Współczesny folklor i folklorystyka. O przedmiocie poznania w dzisiejszych badaniach folklorystycznych, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław.
Kowalski Piotr 2007, Kultura magiczna. Omen, przesąd, znaczenie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Kozioł Maria, Szadura Joanna 1996, Ogień, [w:] J. Bartmiński (red.), Słownik stereotypów i symboli ludowych, t. 1: Kosmos, Wydawnictwo UMCS, Lublin, s. 264–348.
Krzywicki Ludwik 1907, Krajna, [w:] Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana, seria 9, t. 40, Wydawnictwo Guttenberga i Wolfa, Warszawa, s. 517–518.
Levack Brian P. 1991, Polowanie na czarownice w Europie wczesno nowożytnej, przeł. E. Rutkowski, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Moszyński Kazimierz 2010 [1929], Kultura ludowa Słowian, cz. 1: Kultura materialna, reprint Graf-ika, Warszawa.
Moszyński Kazimierz 2010 [1934], Kultura ludowa Słowian, cz. 2: Kultura duchowa, reprint Grafika, Warszawa.
Nitsch Kazimierz 1953, Cyp, [w:] S. Urbańczyk, K. Nitsch i in. (red.), Encyklopedia staropolska, t. 1, Polska Akademia Nauk, Warszawa, s. 340.
Nitsch Kazimierz 1954, Dialekty polskie Prus Zachodnich, [w:] tenże, Wybór pism polonistycznych, t. 3, Zakład im. Ossolińskich, Wrocław–Kraków, t. III, s. 322–344 [przedruk za: Charakterystyka porównawcza dialektów zachodnio-pruskich, Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, 1907, nr 3, s. 161–194].
Nitsch Kazimierz 1957, Dialekty języka polskiego, Zakład im. Ossolińskich, Wrocław–Kraków.
Pełka Leonard J. 1987, Polska demonologia ludowa, Iskry, Warszawa.
Rożek Marian 1993, Diabeł w kulturze polskiej. Szkice z dziejów motywu i postaci, PWN, Warszawa–Kraków.
Sass Marek 2010, Edukacja środowiskowa na pograniczu borowiacko-krajeńskim. Zadania – zakresy – formy, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.
Simonides Dorota 1985, Podania wierzeniowe w ustnych przekazach współczesnych dzieci, [w:] R. Górski, J. Krzyżanowski (red.), Co wieś to inna pieśń. Studia folklorystyczne, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław, s. 7–22.
Stelmachowska Bożena 1933, Rok obrzędowy na Pomorzu, Kasa im. Mianowskiego – Instytut Popierania Nauki w Warszawie, Toruń.
Stomma Ludwik 1986, Antropologia kultury wsi polskiej XIX wieku, PAX, Warszawa.
Thomas William, Znaniecki Florian 1976, Chłop polski w Europie i Ameryce, t. 1, tłum. M. Metelska, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa.
Urbańczyk Stanisław (red.) 1953–2002, Słownik staropolski, t. 1–9, IJP PAN, Kraków.
Zagórski Zygmunt 1964, Gwary Krajny, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań.
Zmorski Roman 1837, Okolice Chojnic, Przyjaciel Ludu, nr 40, s. 1.