Zmiany sieci hydrograficznej na obszarze Kotliny Jeleniogórskiej od XVIII w. = Changes to the hydrographic network in the Jelenia Góra Basin since the 18th century

Wieczorek, Iwo; Latocha-Wites, Agnieszka; Wieczorek, Małgorzata

doi:0033-2143 (print)

- ris
- BibTeX
- EndNote
- Csv

Zmiany sieci hydrograficznej na obszarze Kotliny Jeleniogórskiej od XVIII w. = Changes to the hydrographic network in the Jelenia Góra Basin since the 18th century Wieczorek, IwoLatocha-Wites, AgnieszkaWieczorek, Małgorzata

Object structure

Zmiany sieci hydrograficznej na obszarze Kotliny Jeleniogórskiej od XVIII w. = Changes to the hydrographic network in the Jelenia Góra Basin since the 18th century

Przegląd Geograficzny T. 96 z. 3 (2024)

Wieczorek, Iwo : Autor ; Latocha-Wites, Agnieszka : Autor ; Wieczorek, Małgorzata : Autor

The text presents an analysis of the transformation of hydrographic network in the Jelenia Góra Basin from the late 18th century to 2015. At the beginning of this period, the total length of watercourses was estimated at 553.25 km, with the highest density observed in the southern, southeastern, and western parts of the basin. The landscape was dominated by natural, meandering watercourses. In the early 20th century, the length of watercourses increased to 697.9 km due to significant human interventions. These interventions included the creation of rectilinear canals for agricultural and industrial purposes, such as mills. The western part of the basin had the highest concentration of watercourses, primarily in the catchments of rivers like Kamienna, Wrzosówka, and Podgórna. During the era of the Rzeczpospolita Polska (1983‑1984), the total length of watercourses expanded to 894.1 km, which represents a substantial increase of 28% over 50 years. This growth was particularly evident in the proliferation of regular, straight drainage ditches, which were developed to support agricultural activities and the flood control system established in the late 19th and early 20th centuries. The Podgórzyn farm ponds and the Cieplice dry retention reservoir have become focal points for dense watercourse networks. However, by 2015, the total length of watercourses had decreased to 811.94 km, indicating a decline of 9% compared to the second half of the 20th century. Despite this reduction, certain areas, particularly in the southwestern part of the basin, have seen an expansion of water bodies, such as farm ponds and dry retention reservoirs. Moreover, smaller regions within the basin showed higher concentrations of watercourses, especially in agricultural areas between Jelenia Góra and Mysłakowice, and between Kowary and Ścięgny During the late 18th century, the Jelenia Góra Basin had an extensive network of water reservoirs covering 7.62 km2 , which played crucial roles in the economy, protection, and aesthetics of the area. Notable among these were the ponds managed by the Cistercian Order and those owned by the King of Prussia. These reservoirs were instrumental not only for agricultural and industrial purposes but also for enhancing the ornamental beauty of the landscape, especially in park settings established by affluent individuals. However, during the first half of the 20th century, the total area of water reservoirs significantly declined to 1.78 km2 . This reduction can be attributed to various factors, including urbanization, changes in land use patterns, and alterations in hydrological systems. Despite this decline, new water reservoirs emerged, particularly on private estates, showcasing a shift in ownership and management patterns. In the latter half of the 20th century, the total area of standing waters increased to 2.06 km2 , mainly due to industrial processes requiring the creation of new reservoirs. However, some reservoirs disappeared during this period due to urban development projects and industrial expansions. By 2015, there was a significant resurgence in the total area of reservoirs, expanding to 3.23 km2 , representing a 57% increase since the mid-20th century. The growth mentioned above was characterised by the emergence of large-scale reservoirs, such as the ‘Sosnówka’ reservoir, which signalled significant environmental modifications. Furthermore, the rehabilitation of pond complexes and the creation of new private fishponds contributed to the revitalisation of the basin’s water landscape. In essence, the analysis underscores the dynamic interplay between human activities, industrialization, and environmental conservation in shaping the hydrographic network of the Jelenia Góra Basin over several centuries, reflecting the complex socio-environmental dynamics inherent to such landscapes.

Adamska, D., Chorowska M., Eysymontt, R., Firszt, S., Gliński, R., Grajewski, G., Łaborewicz, I., & Wędzina, D. (2017). Atlas historyczny miast polskich, 4(14), Śląsk, Jelenia Góra: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Affek, A. (2013). Georeferencing of historical maps using GIS, as exemplified by the Austrian military surveys of Galicia. Geographia Polonica, 86(4), 375‑390. https://doi.org/GPol.2013.30
Affek, A., Wolski, J., Latocha, A., Zachwatowicz, M., & Wieczorek, M. (2022). The use of LiDAR in reconstructing the pre-World War II landscapes of abandoned mountain villages in southern Poland. Archaeological Prospection. 29(1), 157‑173. https://doi.org/10.1002/arp.1846
Badura, H., Michna, A., & Czerwiński, S. (2016). Rewolucja przemysłowa w Europie, na ziemiach polskich i Górnym Śląsku. Systemy wspomagania w inżynierii produkcji - Górnictwo - perspektywy i zagrożenia, 1(13), 314‑323.
Bajak, T. (2008). Sposób przeliczania współrzędnych z układu "1965" na układ "2000". Acta Scientifica Academiae Ostroviensis, 30, 7‑18.
Błaś, M., Grykień, S., Kasprzak, M., Migoń, P., Niedzielski, T., Parzóch, K., Sobik, M., Staśko, S., Szmytkie, R., & Tarka, R. (2010). Wyjątkowe zdarzenia przyrodnicze na Dolnym Śląsku i ich skutki. Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego, 14, 319.
Bucała-Hrabia, A. (2024). Reflections on land use and land cover change under different socio-economic regimes in the Polish Western Carpathians. Regional Environmental Change, 24(1), 1‑21. https://doi.org/10.1007/s10113-024-02187-7
Budych, L., Majewicz, R. (1999). Strategia ochrony przeciwpowodziowej Bobru w ujęciu historycznym. Rocznik Jeleniogórski, 31, 45‑54.
Cajthaml, J., & Pacina, J. (2015). Old maps as a source of landscape changes - georeferencing, accuracy and error detection. 15th International Multidisciplinary Scientific GeoConference SGEM2015, Informatics, Geoinformatics and Remote Sensing, 2. https://doi.org/10.5593/sgem2015/b22/s11.125
Chałka, K., Olszewski, R., & Zieliński, J. (2011). Bazy danych obiektów topograficznych i ogólnogeograficznych zakres merytoryczny i techniczny opracowywanego projektu rozporządzenia MSWiA. Roczniki Geomatyki, 9, 89‑102.
Csorba, P., Bánóczki, K., & Túri, Z. (2022). Land use changes in peri-urban open spaces of small towns in eastern Hungary. Sustainability (Switzerland), 14(17), 1‑18. https://doi.org/10.3390/su141710680
Czaja, S.W. (2010). Zmiany krajobrazów doliny Małej Wisły w obrębie Kotliny Oświęcimskiej przez wezbrania powodziowe w XVIII-XX wieku. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego. 13, 29‑40.
Deng, J., Harff, J., Giza, A., Hartleib, J., Dudzińska-Nowak, J., Bobertz, B., Furmańczyk, K., & Zölitz, R. (2017). Reconstruction of coastline changes by the comparisons of historical maps at the Pomeranian Bay, southern Baltic sea. W: J. Harff, K. Furmańczyk, H. von Storch (red.), Coastline changes of the Baltic sea from south to east: past and future projection (s. 271‑287). Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-319-49894-2_13
Dębski, K. (1970). Hydrologia. Warszawa: Arkady.
Downward, S., & Skinner, K. (2005). Working rivers: the geomorphological legacy of English freshwater mills. Area, 37(2), 138‑147. https://doi.org/10.1111/j.1475-4762.2005.00616.x
Drabiński, A., & Janowski, M. (1980). Gospodarka stawowa na Dolnym Śląsku w świetle materiałów zachowanych w archiwach państwowych we Wrocławiu i w Legnicy 1447‑1943. Wrocław: Akademia Rolnicza we Wrocławiu, Wojewódzkie Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Legnicy.
Eysymontt, R. (2013). The historical layers of the Lower Silesia towns - the investigations based on historical cartography. Geology, Geophysics & Environment, 39(2), 81. https://doi.org/10.7494/geol.2013.39.2.81
Eysymontt, R. (2017). Plan historyczny jako narzędzie rekonstrukcji przestrzeni miejskiej. Z Dziejów Kartografii, XXI(2), 59‑77.
Frajer, J., Kladivo, P., & Geletič, J. (2013). Reconstruction of extinct ponds using old maps, historical cadastres and the digital terrain model of the Czech Republic of the 5th generation. Acta Universitatis Palackianae Olomucensis - Geographica, 44(1), 59‑69.
Gajderowicz, I. (1999). Kartografia matematyczna dla geodetów. Skrypty Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie. Olsztyn: Wydawnictwo ART.
Gil-Guirado, S., Cantos, J.O., Pérez-Morales, A., & Barriendos, M. (2021). The risk is in the detail: historical cartography and a hermeneutic analysis of historical floods in the city of Murcia. Geographical Research Letters, 47(1), 183‑219. https://doi.org/10.18172/cig.4863
Glowienka, E., Michalowska, K., Opalinski, P., Hejmanowska, B., Mikrut, S., & Kramarczyk, P. (2017). Use of LIDAR data in the 3D/4D analyses of the Krakow fortress objects. IOP Conference Series: Materials Science and Engineering, 245(4). https://doi.org/10.1088/1757-899X/245/4/042080
Gutry-Korycka, M. (2018). Zasoby wód płynących Polski. Uwarunkowania, wykorzystanie, zmiany. IMGW-PIB, 78(8), 1‑116.
Gutry-Korycka, M., & Jokiel, P. (2017). Projekcje ewolucji zasobów wodnych w Polsce w wyniku zmian klimatu i wzrastającej antropopresji. W: P. Jokiel, W. Marszelewski, J. Pociask-Karteczka (red.), Hydrologia Polski (s. 301‑305). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Hamandawana, H., & Chanda, R. (2013). Environmental change in and around the Okavango Delta during the nineteenth and twentieth centuries. Regional Environmental Change, 13(3), 681‑694. https://doi.org/10.1007/s10113-012-0367-5
Hartleib, J., & Bobertz, B. (2017). New demands on old maps - An approach for estimating aspects of accuracy of old maps as basis for landscape development research. Coastal Research Library, 19, 257‑270. https://doi.org/10.1007/978-3-319-49894-2_12
Hoffmann-Marszałek, A. (2010). Założenia krajobrazowe w Mysłakowicach (Kotlina Jeleniogórska). Historia i stan obecny. Czasopismo Techniczne, 2, 5A(13), 262‑270.
Illes, J., Kristianova, K., & Joklova, V. (2023). Mill races as historical sources of hydropower and their potential today-examples from Slovakia. AIP Conference Proceedings, 2928(1). https://doi.org/10.1063/5.0170553
Jagiełło, S. (2015). Oferta inwestycyjna miasta Jelenia Góra i potencjał instytucjonalny jako wsparcie dla przedsiębiorców i inwestorów. Prace Naukowe WWSZIP, 33(3), 117‑136.
Kadaj, R. (2000). Wzory na układy. Geodeta: magazyn geoinformacyjny, 10, 25‑33.
Kaim, D., Szubert, P., Shahbandeh, M., Kozak, J., Ostafin, K., & Radeloff, V.C. (2024). Growth of the wildland-urban interface and its spatial determinants in the Polish Carpathians. Applied Geography, 163, 103180. https://doi.org/10.1016/j.apgeog.2023.103180
Kasprzak, M. (2021). Wielkie powodzie w Kotlinie Jeleniogórskiej. Dobro wspólne. Przyroda, Dziedzictwo, Zabytki, Historia. Karkonosze, 2(304), 29‑31.
Kasprzak, M., & Salamon, A. (2020). Sucha Polska. Przegląd Uniwersytecki, 2(232), Uniwersytet Wrocławski, 54‑61.
Kasprzak, M., & Traczyk, A. (2008). Morfologia przełomowego odcinka doliny Bobru między Marciszowem a Wojanowem. Przyroda Sudetów, 11, 127‑142.
Kim, O.S., Neubert, M., Yoo, H., Yoon, J.-H., Park, J., Kim, G., Gutting, R., Bauer, J., & Fehrmann, A. (2018). Construction of a historical map database as a basis for analyzing land-use and land-cover changes, exemplified by the Korean demilitarized zone and inner-German Green Belt (Part 1). Korea: Environment Institute.
Kozak, J., Gimmi, U., Houet, T., & Bolliger, J. (2017). Current practices and challenges for modelling past and future land use and land cover changes in mountainous regions. Regional Environmental Change, 17(8), 2187‑2191. https://doi.org/10.1007/s10113-017-1217-2
Kubiak-Wójcicka, K., Piątkowski, K., & Juśkiewicz, W.W. (2021). Lake surface changes of the Osa River catchment, (northern Poland), 1900‑2010. Journal of Maps, 17(2), 18‑29. https://doi.org/10.1080/17445647.2020.1857856
Kultys, K., Misztal, K., & Stadnicka, M. (2022). Wykorzystanie energii wiatru i wody do celów gospodarczych w XIX i XX wieku w zlewni Zagożdżonki. Prace Geograficzne, 167, 69‑89. https://doi.org/10.4467/20833113pg.22.008.16221
Kwaśny, Z. (1989). Jelenia Góra, Zarys Rozwoju Miasta. Monografie regionalne Dolnego Śląska. Ossolineum.
Latocha, A. (2009). Land-use changes and longer-term human-environment interactions in a mountain region (Sudetes Mountains, Poland). Geomorphology, 108(1‑2), 48‑57. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2008.02.019
Latocha, A., & Nowakowski, D. (2018). Sources and methods used in the reconstruction of sSettlement networks: an archaeological and geographical perspective on the example of Silesia. GeoHistorica, 6(0), 55‑69.
Lehner, B., Döll, P., Alcamo, J., Henrichs, T., & Kaspar, F. (2006). Estimating the impact of global change on flood and drought risks in Europe: A continental, integrated analysis. Climatic Change, 75(3), 273‑299. https://doi.org/10.1007/s10584-006-6338-4
Łaszewski, M. (2017). Rekonstrukcja dawnego biegu rzek na podstawie archiwalnych materiałów kartograficznych. Komunikaty Rybackie, 3(3), 17‑19.
Łuczak, A. (2015). Archiwalne mapy jako źródło w badaniach na dawnym krajobrazem kulturowym. Wykorzystanie narzędzi GIS w ocenie kartometryczności średnioskalowych map topograficznych Śląska z XVIII i XIX wieku. Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, 57(2307), 271‑290. https://doi.org/10.17427/SSA15013
Łuczyński, RM., Migoń, P., & Napierała, P. (2012). Krajobraz Kulturowy Rejonu Kotliny Jeleniogórskiej. Jelenia Góra: ADREM.
Marcinów, A. (2016). Adaptacje rezydencji Dolnego Śląska do współczesnych funkcji użytkowych. Architectus 4(48), 53‑66.
Marszałek, H. (2007). Kształtowanie zasobów wód podziemnych w rejonie Kotliny Jeleniogórskiej. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 234.
Michniewicz, A. (2015). Morfologia przełomu Bobru między Siedlęcinem a Wrzeszczynem na Pogórzu Izerskim. Przyroda Sudetów, 18, 221‑236.
Mierzejewski, M. (1993), Przemieszczenia fragmentów litosfery a powstawanie i ruchy magm - wybrane przykłady z regionu sudeckiego i przedsudeckiego. Geologia Sudetica, 27(1‑2), 97‑180.
Migoń, P. (1993). Geneza Kotliny Jeleniogórskiej. Opera Corcontica, 30, 85‑115.
Migoń, P., & Parzóch, K. (2021). Pogórze Zachodniosudeckie; Sudety Zachodnie. W: A. Richling, J. Solon, A. Macias, J. Balon, J. Borzyszkowski, M. Kistowski (red.), Regionalna geografia fizyczna Polski. Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 328‑343.
Migoń, P., Traczyk, A., Engel, Z., Parzóch, K., Katrycz, M., Paczos, A., August, C., Synowiec, G., Jary, Z., & Kida, J. (2002). Środowiska górskie - ewolucja rzeźby. Przewodnik wycieczkowy, VI Zjazd Geomorfologów Polskich, 1‑14 września 2002, Jelenia Góra.
Miłowski, T., Pomykoł, Ł. (2015). Opracowanie ekofizjograficzne dla miasta Jelenia Góra. Jelenia Góra.
Mioduszewski, W. (2008). Mała retencja w lasach elementem kształtowania i ochrony zasobów wodnych. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, 10, 2(18), 33‑48.
Myga-Piątek, U., & Jankowski, G. (2009). Wpływ turystyki na środowisko przyrodnicze i krajobraz kulturowy - analiza wybranych przykładów obszarów górskich. Problemy Ekologii Krajobrazu, 5, 27‑38.
Okołowicz, W. (1990). Strefy klimatyczne. W: H. Górski, W. Jędrzejewska, Z. Cukierska et al. (red.), Atlas geograficzny. Warszawa. Wrocław: PPWK.
Ostafin, K., Jasionek, M., Kaim, D., & Miklar, A. (2022). Historical dataset of mills for Galicia in the Austro-Hungarian Empire/southern Poland from 1880 to the 1930s. Data in Brief, 40, 107709. https://doi.org/10.1016/j.dib.2021.107709
Pacina, J., Cajthaml, J., Kratochvílová, D., Popelka, J., Dvořák, V., & Janata, T. (2022). Pre-dam valley reconstruction based on archival spatial data sources: Methods, accuracy, and 3D printing possibilities. Transactions in GIS, 26(1), 385‑420. https://doi.org/10.1111/tgis.12854
Panecki, T., (2021). Długie życie dawnych map. Opracowanie cyfrowej edycji mapy Gaula/Raczyńskiego (1:125 000, 1807‑1812). Warszawa: Instytut Historii PAN.
Pavelková, R., Frajer, J., Havlíček, M., Netopil, P., Rozkošný, M., David, V., Dzuráková, M., & Šarapatka,B. (2016). Historical ponds of the Czech Republic: an example of the interpretation of historic maps. Journal of Maps, 12, 551‑559. https://doi.org/10.1080/17445647.2016.1203830
Peel, M.C., Finlayson, B.L., & Mcmahon, T.A. (2007). Updated world map of the Köppen-Geiger climate classification. Hydrology and Earth System Science, 5(11), 1633‑1644. https://doi.org/10.5194/hess-11-1633-2007
Piepiora, Z., & Brzywcz, M. (2016). Przeciwdziałanie Skutkom Powodzi W Jeleniej Górze. Słupskie Prace Geograficzne, 13, 139‑150.
Pokojski, W. (2015). Zagrożenie suszą w Polsce a klimatyczny bilans wodny. Prace i Studia Geograficzne, 57, 103‑110.
Pokorný, J., & Hauser, V. (2002). The restoration of fish ponds in agricultural landscapes. Ecological Engineering, 18(5), 555‑574. https://doi.org/10.1016/S0925-8574(02)00020-4
Rohkam, H. (1937). Bauden und Baudenleute. Breslau.
Sobik, M., & Kasprzak, M. (2016). Przyrodnicze uwarunkowania klęsk elementarnych na obszarze Dolnego Śląska. W: E. Kościk, & B.Konopska (red.), Klęski żywiołowe w postaci zdarzeń powodziowych i ich pochodnych na Śląsku od XIV do XX wieku. Warszawa: Polskie Towarzystwo Historyczne.
Sobik, M., Błaś, M., Migała, K., Godek, M., & Nasiółkowski, T. (2019). Klimat. W: R. Knapik, P. Migoń, & A. Raj (red.), Przyroda Karkonoskiego Parku Narodowego (s. 147‑186). Karkonoski Park Narodowy.
Solon, J., Borzyszkowski, J., Bidłasik, M., Richling, A., Badora, K., Balon, J., Brzezińska-Wójcik, T., Chabudziński, Ł., Dobrowolski, R., Grzegorczyk, I., Jodłowski, M., Kistowski, M., Kot., R., Krąż, P., Lechnio, J., Macias, A., Majchrowska, A., Malinowska, E., Migoń, P., … & Ziaja, W. (2018). Physico- geographical mesoregions of poland: verification and adjustment of boundaries. Geographia Polonica, 91(2), 143‑170. https://doi.org/10.7163/GPol.0115
Spallek, W., & Wieczorek, M. (2017) Zabezpieczenia przeciwpowodziowe we wrocławskim węźle wodnym w XIX i pierwszej połowie XX wieku na podstawie niemieckiej mapy topograficznej 1:25 000 (Messtischblaetter). W: Z dziejów kartografii XXI. Warszawa: Instytut Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk.
Stamataki, I., & Kjeldsen, T.R. (2021). Reconstructing the peak flow of historical flood events using a hydraulic model: The city of Bath, United Kingdom. Journal of Flood Risk Management, 14(3), 1‑15. https://doi.org/10.1111/jfr3.12719
Storey, E.A. (2019). Cartographically reconstructing surveys of community land grants in New Mexico to support historical research and political discourse. Historical Methods, 52(2), 95‑109. https://doi.org/10.1080/01615440.2018.1502641
Suchożebrski, J. (2018). Zasoby wodne Polski. W: Zarządzanie zasobami wodnymi (s. 92‑26). Warszawa: Global Compact Network Poland.
Szady, B. (2018) Dawna mapa jako źródło w badaniach geograficzno-historycznych w Polsce. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 66(2), 129‑141.
Trenberth, K.E. (2011). Changes in precipitation with climate change. Climate Research, 47(12),123138. https://doi.org/10.3354/cr00953
Tyszkiewicz, W. (1978). Struktura agrarna polski 1945‑1975. Analiza przestrzenno-czasowa. Warszawa: IGiPZ PAN.
Wieczorek, I. (2020). Przemiany sieci hydrograficznej na wybranych przykładach z Kotliny Jeleniogórskiej od XVIII w. - ujęcie metodyczne. W: D. Wrzesiński, R. Graf, A. Perz, & K. Plewa (red.), Naturalne i antropogeniczne zmiany obiegu wody Współczesne problemy i kierunki badań, Studia i Prace z Geografii 83, 87‑102.
Wieczorek, I. (2022). Rekonstrukcja historycznego przebiegu odcinka koryta rzeki Kamiennej w Górnych Piechowicach (Kotlina Jeleniogórska). Przyroda Sudetów, 24, 231‑244.
Wieniawska-Raj, B. (2006). Dynamika ruchu turystycznego w Karkonoskim Parku Narodowym. Úpou. Opera Corcontica, 44(2), 593‑602.
Witkowski, K. (2021). Reconstruction of nineteenth-century channel patterns of polish carpathians rivers from the galicia and bucovina map (1861‑1864). Remote Sensing, 13(24). https://doi.org/10.3390/rs13245147
Witkowski, K. (2022), The Development of the Use of Water Energy in the Mountain Catchment from a Sociohydrological Perspective. Energies 15(20), 7770. https://doi.org/10.3390/en15207770
Yang, D., Zhang, H., Wang, Z., Zhao, S., & Li, J. (2022). Changes in anthropogenic particulate matters and resulting global climate effects since the Industrial Revolution. International Journal of Climatology, 42(1), 315‑330. https://doi.org/10.1002/joc.7245
Yang, Y., Zhang, S., Liu, Y., Xing, X., & De Sherbinin, A. (2017). Analyzing historical land use changes using a historical land use reconstruction model: a case study in Zhenlai county, northeastern China. Scientific Reports, 7, 41275. https://doi.org/10.1038/srep41275
Zając, K., & Pielech, R. (2004). Stawy rybne w Sudetach. W: M. Furmankiewicz, & J. Potocki (red.), Problemy ochrony przyrody w zagospodarowaniu przestrzennym Sudetów. Jelenia Góra: Muzeum Przyrodnicze.
Żuk, L. (2013). Z dziejów miasta Mons Cervi Hirschberg. Jelenia Góra. Jelenia Góra: Wydawnictwo Ad Rem.