The German concept of “self-cleansing actions” (Selbstreinigungsaktionen) – formulation, implementation, oblivion, and suppression

Kuberski, Hubert J. (1969– )

doi:1230-5057

- ris
- BibTeX
- EndNote
- Csv

The German concept of “self-cleansing actions” (Selbstreinigungsaktionen) – formulation, implementation, oblivion, and suppression Kuberski, Hubert J. (1969– )

Object structure

The German concept of “self-cleansing actions” (Selbstreinigungsaktionen) – formulation, implementation, oblivion, and suppression

Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej, Vol. 58, No 3 (2023), Special Issue

Kuberski, Hubert J. (1969– )

Institute of History of the Polish Academy of Sciences

Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk

Warszawa

2023

p. 65-108 ; Content outline also in Polish.

Shoah ; self-cleansing actions ; Selbstrenigungsaktionen ; extermination of Jews ; Einsatzgruppen ; Teilkommandos ; German occupation ; SS ; Ordnungspolizei

Over a quarter of a century has passed since film documentary director Agnieszka Arnold discovered previously unknown information on the “self-cleansing action” in Jedwabne. The brief period of interest taken in this subject by the media and historians did not bring a thorough explanation of the “Jedwabne complex”. We still know little of how the Germans and Austrians forming part of Einsatzgruppen instigated and implemented, or instead inspired, genocidal Selbstrenigungsaktionen taking place in the rear area of all German army groups (Heeresgruppen). The Romanians adopted a slightly different strategy, although it, too, resulted in the extermination of the Jewish population in the territories recovered after their seizure by the Soviets in 1940. In popular understanding of the issue, the so-called pogroms (although this is not a correct term) occurred only in Podlasie/Podlachia/Podlachien region, Kovno/Kauen/Kaunas, and Lvov/Lemberg/Lviv. In reality, their scope spanned the entirety of the “Bloodlands”, from the General Government to the Caucasus. It is important to note that the term Selbstrenigungsaktionen is practically absent from scholarly discourse (suffice it to type it in
an Internet search engine). It is worrying that this genocidal episode of the Shoah goes nearly unstudied – of course, as part of international research initiatives free from accusations of biased exploration.

Abramson H., ‘Jewish Representation in the Independent Ukrainian Governments of 1917– 1920’, Slavic Review, vol. 50, no. 3 (1991).
Aleksiun N., ‘Zmarnowana szansa. O “Miastach śmierci” Mirosława Tryczyka’, Kultura Liberalna, no. 367(3) (2016), (accessed: 15 July 2021).
Angrick A., ‘“Operation Blue”, Einsatzgruppe D, and the Genocide in the Caucasus’, in: Beyond the Pale. The Holocaust in the North Caucasus, ed. C. Brooks, K. Feferman (Rochester, 2020).
Balaban M., ‘Nachtigall in the battle for Lviv Ledge. Structure, tasks, actions’, Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej, vol. 56, no. 3 (Special Issue) (2021).
Banach J., ‘Die Rolle der Schulen der Sicherheitspolizei und des SD’, in: Fürstenberg-Drögen: Schichten eines verlassenen Ortes, ed. F. von Buttlar (Berlin, 1994).
Bańbor J., ‘Zwyczajna twarz aparatu zbrodni – srawozdanie z działalności szefa Einsatzgruppe “B” za okres od 23.06. do 13.07.1941 r.’, Tygodnik Głos, no. 23/881, 9 June 2001.
Beyond the Pale. The Holocaust in the North Caucasus, ed. C. Brooks, K. Feferman (Rochester, 2020).
Bollmus R., Das Amt Rosenberg und seine Gegner. Studien zum Machtkampf im nationalsozialistischen Herrschaftssystem (München, 2006).
Braham R.L., The Politics of Genocide: The Holocaust in Hungary, vols 1–2 (New York, 1994).
Braham R.L., The Wartime System of Labor Service in Hungary: Varieties of Experiences (New York, 1995).
Browning Ch.R., Matthäus J., The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939–March 1942 (Lincoln, 2007).
Bubnys A., Lietuvių policijos batalionai, 1941–1945 m. (Vilnius, 2017).
Chodakiewicz M., ‘Kłopoty z kuracją szokową’, Rzeczpospolita, 5 Jan. 2001.
Chodakiewicz M.J., Mord w Jedwabnem 10 lipca 1941: prolog, przebieg, pokłosie (Kraków, 2012).
Christian G., Kalkulierte Morde: Die deutsche Wirtschafs- und Vernichtungspolitik in Weissrussland 1941–1944 (Hamburg, 1999).
Christian G., The Extermination of the European Jews. New Approaches to European History (Cambridge, 2016).
Contested Memories: Poles and Jews during the Holocaust and Its Aftermath, ed. J.D. Zimmerman, Z. Gitelman (New Brunswick, 2003).
Croucher R., ‘How Has Post-Soviet Lithuania Used Holocaust Remembrance to Project a “New” European Identity?’, 16 Nov. 2013, (accessed: 17 Jan. 2017).
Curilla W., Die deutsche Ordnungspolizei und der Holocaust im Baltikum und in Weißrußland 1941–1944 (Paderborn–München–Wien–Zürich, 2005).
Curilla W., Der Judenmord in Polen und die deutsche Ordnungspolizei 1939–1945 (Paderborn– München–Wien–Zürich, 2011).
Datner S., ‘Eksterminacja ludności żydowskiej w Okręgu Białostockim. Struktura administracyjna Okręgu Białostockiego’, Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, no. 60 (1966).
Dean M., Collaboration in the Holocaust: Crimes of the Local Police in Belorussia and Ukraine, 1941–44 (London, 2003).
Deletant D., Rumunia. Zapomniany sojusznik Hitlera (Warszawa, 2011).
Dieckmann Ch., Deutsche Besatzungspolitik in Litauen 1941–1944 (Göttingen, 2016).
Dmitrów E., ‘Oddziały operacyjne niemieckiej Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa a początek zagłady Żydów w Łomżyńskiem i na Białostocczyźnie latem 1941 roku’, in: Wokół Jedwabnego, ed. P. Machcewicz, K. Persak, vol. 1: Studia (Warszawa, 2002).
Ezergailis A., Nazi/Soviet Disinformation about the Holocaust in Latvia: Daugavas vanagi Who are they? (Riga, 2005).
Ezergailis A., The Holocaust in Latvia, 1941–1944: The Missing Center (Washington DC, 1996).
Feferman K., ‘Dwelling at the Foot of a Volcano? Jewish Perspectives on the Holocaust in the North Caucasus’, in: Beyond the Pale. The Holocaust in the North Caucasus, ed. C. Brooks, K. Feferman (Rochester, 2020).
Felder M.B., Lettland im Zweiten Weltkrieg. Zwischen sowjetischen und deutschen Besatzern 1940–1946 (Paderborn, 2009).
Friedman F., Zagłada Żydów lwowskich (Łódź, 1945).
Gitelman Z., A Century of Ambivalence: The Jews of Russia and the Soviet Union, 1881 to the Present (Bloomington–Indianapolis, 2001).
Gontarczyk P., ‘Gross kontra fakty’, Życie, 31 Jan. 2001.
Gross J.T., ‘Lato 1941 w Jedwabnem. Przyczynek do badań nad udziałem społeczności lokalnych w eksterminacji narodu żydowskiego w latach II wojny światowej’, in: Europa nieprowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Białoruś, Litwa, Łotwa, Ukraina, wschodnie pogranicze III Rzeczypospolitej Polskiej) w latach 1772–1999 // Non-Provincial Europe. Changes on the Eastern Territories of the Former Polish Republic (Belarus, Latvia, Lithuania, Ukraine, Eastern Borderland of the III Republic) in 1772–1999, ed. K. Jasiewicz (Warszawa–Londyn, 1999).
Gross J.T., ‘Trochę szkoda, że nie pisze się historii, chodząc po barach…’, Tygodnik Powszechny, 5 May 2002.
Gross J.T., Sąsiedzi: Historia zagłady żydowskiego miasteczka (Sejny, 2000).
Hasenclever J., Wehrmacht und Besatzungspolitik in der Sowjetunion: die Befehlshaber der rückwärtigen Heeresgebiete 1941–1943 (Paderborn–München–Wien–Zürich, Schöningh, 2010).
Heer H., ‘Einübung in den Holocaust: Lemberg Juni/Juli 1941’, Zeitschrift für Geschichtswissenschaft, vol. 49, no. 5 (2001).
Heer H., ‘Lemberg 1941: Die Instrumentalisierung der NKVD-Verbrechen für den Judenmord,’ in: Kriegsverbrechen im 20. Jahrhundert, ed. W. Wette, G.R. Ueberschär (Darmstadt, 2001).
Hilberg R., Perpetators, Victims, Bystanders. The Jewish Catastrophe 1933–1945 (New York, 1993).
Ingrao Ch., Wierzyć i niszczyć. Intelektualiści w machinie wojennej SS (Wołowiec, 2013).
Ioanid R., The Iasi Pogrom, June–July 1941: A Photo Documentary from the Holocaust in Romania (Bloomington–Indianapolis, 2017).
Jasiewicz K., ‘Sąsiedzi niezbadani’, Gazeta Wyborcza, 9–10 Dec. 2000.
Jones E., Żydzi Lwowa w okresie okupacji 1939–1945 (Łódź, 1999).
Jones J., ‘‘Every Family Has Its Freak’: Perceptions of Collaboration in Soviet Russia 1943–1948’, Slavic Review 64 (Winter 2005), no. 4).
Kaczyńska M., ‘Żydzi spaleni w stodole’, Gazeta Współczesna, 14 July 2000.
Katchanovski I., ‘Współczesna polityka pamięci na Wołyniu w stosunku do OUN(b) i nazistowskich masowych mordów’, in: OUN, UPA i Zagłada Żydów, ed. A.A. Zięba (Kraków, 2016).
Kohl P., Der Krieg der deutschen Wehrmacht und der Polizei 1941–1944: Sowjetische Überlebende berichten (Frankfurt am Main, 2016).
‘Konferencja: Konceptualizacje Holokaustu od lat 90.’; 20 Dec. 2016, (accessed: 5 Jan. 2024).
Kopstein J.S., Wittenberg J., Intimate Violence. Anti-Jewish Pogroms on the Eve of the Holocaust (Ithaca–London, 2018).
Krause W.H., Vineta: Die geheimste Dienststelle des Dritten Reiches (Leisnig, 2017).
Krausnick H., Wilhelm H.-H., Die Truppe des Weltanschauungskrieges. Die Einsatzgruppen der Sicherheitspolizei und des SD 1938–1942 (München, 1981).
Longerich P., Der ungeschriebene Befehl. Hitler und der Weg zur ‘Endlösung’ (München, 2001).
Löwe H.-D., ‘Pogroms in Russia: Explanations, Comparisons, Suggestions’, Jewish Social Studies, vol. 11, no. 1 , New Series (2004).
Mackiewicz J., ‘Literatura contra faktologia’, Kultura, no. 7–8(310–311) (1973).
MacLean F., The Field Men: The SS Officers Who Led the Einsatzkommandos – the Nazi Mobile Killing Units (Atglen, 1999).
Matuszewski S., ‘Ogarnął mnie strach’, Przegląd, no. 3 (2008), (accessed: 29 Dec. 2023).
Mazur G., Skwara J., Węgierski J., Kronika 2350 dni wojny i okupacji Lwowa 1 IX 1939 – 5 II 1946 (Katowice, 2007).
McMeekin S., The Russian Origins of the First World War (Massachusetts–London, 2011).
Mędykowski W., W cieniu gigantów. Pogromy Żydów w 1941 roku w byłej sowieckiej strefie okupacyjnej. Kontekst historyczny, społeczny i kulturowy (Warszawa, 2015).
Motyka G., Ukraińska partyzantka 1942–1960 (Warszawa, 2014).
Motyka G., Wnuk R., ‘Żydzi w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1939–1941’, in: Europa nieprowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Białoruś, Litwa, Łotwa, Ukraina, wschodnie pogranicze III Rzeczypospolitej Polskiej) w latach 1772– 1999 // Non-Provincial Europe. Changes on the Eastern Territories of the Former Polish Republic (Belarus, Latvia, Lithuania, Ukraine, Eastern Borderland of the III Republic) in 1772–1999, ed. K. Jasiewicz (Warszawa–Londyn, 1999).
Musial B., ‘Aktion Reinhardt”. Der Völkermord an den Juden im Generalgouvernement 1941–1944 (Osnabrück, 2004).
Musiał B., ‘Historiografia mityczna’, Rzeczpospolita, 24–25 Feb. 2001.
Musial B., Deutsche Zivilverwaltung und Judenverfolgung im Generalgouvernement: eine Fallstudie zum Distrikt Lublin 1939–1944 (Wiesbaden, 2000).
Musiał B., Rozstrzelać elementy kontrrewolucyjne! Brutalizacja wojny niemiecko-sowieckiej latem 1941 roku (Warszawa, 2001).
Musiał B., Sowieccy partyzanci 1941–1944. Mity i rzeczywistość (Poznań, 2014).
Naimark N.M., ‘The Nazis and ‘The East’: Jedwabne’s Circle of Hell’, Slavic Review 61(3) (2002).
Okoński M., ‘Sprawiedliwi z Jedwabnego’, Tygodnik Powszechny, no. 15 (2001), (accessed: 29 Dec. 2023).
Persak K., ‘Wydmuszka. Lektura krytyczna Miast śmierci Mirosława Tryczyka’, Zagłada Żydów. Studia i Materiały 12 (2016).
Piper E., Alfred Rosenberg. Hitlers Chefideologe (München, 2005).
Pogroms: Anti-Jewish Violence in Modern Russian History, ed. J.D. Klier, Sh. Lambroza (Cambridge–New York, 1992).
Pohl D., Angrick A., eds., Einsatzgruppen C and D in the Invasion of the Soviet Union, 1941–1942 (London, 1999).
Pohl D., Die Herrschaft der Wehrmacht: deutsche Militärbesatzung und einheimische Bevölkerung in der Sowjetunion 1941–1944 (Frankfurt am Main, 2011).
Pohl D., Nationalsozialistische Judenverfolgung in Ostgalizien 1941–1944: Organisation und Durchführung eines staatlichen Massenverbrechens (München–Wien, 1997).
Priamus H.-J., Meyer: Zwischen Kaisertreue und NS-Täterschaft. Biographische Konturen eines deutschen Bürgers (Essen, 2011).
Quinkert B., Dieckmann Ch., Tönsmeyer T., Kooperation und Verbrechen: Formen der ‘Kollaboration” im östlichen Europa 1939–1945 (Göttingen, 2012).
Rebrova I., ‘“We Were Saved Because the Occupation Lasted Only Six Months”: (Self-) Reflection on Survival Strategies during the Holocaust in the North Caucasus”, in: Beyond the Pale. The Holocaust in the North Caucasus, ed. C. Brooks, K. Feferman (Rochester, 2020).
Rein L., The Kings and the Pawns: Collaboration in Byelorussia during World War II (New York, 2011).
Rossino A.B., ‘Polish “Neighbours” and German Invaders: Contextualizing Anti-Jewish Violence in the Białystok District during the Opening Weeks of Operation Barbarossa’, Polin: Studies in Polish Jewry, vol. 16: Focusing on Jewish Popular Culture and Its Afterlife (2003).
Rossoliński-Liebe G., Stepan Bandera, The Life and Afterlife of a Ukrainian Nationalist: Fascism, Genocide, and Cult (Stuttgart, 2014).
Rossoliński-Liebe G., Stepan Bandera. Faszyzm, ludobójstwo, kult. Życie i mit ukraińskiego nacjonalisty (Warszawa, 2018).
Sandkühler Th., ‘Endlösung” in Galizien. Der Judenmord und die Rettungsinitiativen von Berthold Beitz 1941–1944 (Bonn, 1996).
Schenk D., Noc morderców. Kaźń polskich profesorów we Lwowie i holocaust w Galicji Wschodniej (Kraków, 2011).
Smoliński A., ‘Rozboje, rabunki i pogromy ludności żydowskiej dokonane przez formacje 1. Armii Konnej na Ukrainie we wrześniu i październiku 1920 r.’, in: O “czerwoną” Rosję, “czerwoną” Europę i “czerwony” świat. Studia o potencjale militarnych Sowietów w latach 1918–1941 (Toruń, 2015).
Snyder T.D., Skrwawione ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem (Warszawa, 2011).
Sołonin M., 23 czerwca – Dzień ‘M” (Poznań, 2008).
Stoll K., Die Herstellung der Wahrheit: Strafverfahren gegen ehemalige Angehörige der Sicherheitspolizei fuer den Bezirk Białystok (Berlin–Boston, 2011).
Streit Ch., ‘Angehörige des militärischen Widerstands und der Genozid an den Juden im Südabschnitt der Ostfront,’ in: NS-Verbrechen und der militärische Widerstand gegen Hitler, ed. G.R. Ueberschär, Darmstadt, 2000).
Struve K., Deutsche Herrschaft, ukrainischer Nationalismus, antijüdische Gewalt: Der Sommer 1941 in der Westukraine (Berlin–Boston, 2015).
Strzembosz T., ‘Przemilczana kolaboracja’, Rzeczpospolita, 27–28 Jan. 2001.
Szarota T., ‘‘Selbstreinigungsaktionen” Sipo i SD na Litwie i w Polsce a udział ludności miejscowej w Holocauście (na przykładzie pogromów w Kownie i Jedwabnem)’, in: Świat NIE-pożegnany; Żydzi na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej w XVIII–XX wieku, ed. K. Jasiewicz (Warszawa–London, 2004.
Szarota T., ‘Czy na pewno wszystko już wiemy?’, Gazeta Wyborcza, 2–3 Dec. 2000.
Szarota T., ‘Diabelskie szczegóły. Rozmawia z Prof. Tomaszem Szarota Jacek Żakowski’, Gazeta Wyborcza, 18–19 Nov. 2000.
Szarota T., ‘Zmarnowana szansa’, Tygodnik Powszechny, 12 May 2002.
Szarota T., U progu Zagłady. Zajścia antyżydowskie i pogromy w okupowanej Europie (Warszawa, 2000).
Szczęsna G., “‘The Blood of Jedwabne,’ Kontakty, 7 May 2000’, in: The Neighbors Respond: The Controversy over the Jedwabne Massacre in Poland, ed. A. Polonsky, J.B. Michlic (Princeton University Press, 2004).
The Good Old Days: The Holocaust as Seen by Its Perpetrators and Bystanders, ed. E. Klee, W. Dressen, V. Riess (New York, 1991).
The Neighbors Respond: The Controversy over the Jedwabne Massacre in Poland, ed. A. Polonsky, J.B. Michlic (Princeton–New York, 2003).
Thou Shalt Not Kill. Poles in Jedwabne, ed. W. Brand (Warszawa, 2001).
Torzecki R., ‘Wspomnienia z okupowanego Lwowa’, Dzieje Najnowsze, vol. 19, no. 3 (1987).
Tryczyk M., Miasta śmierci. Sąsiedzkie pogromy Żydów (Warszawa, 2015).
Urban Th., ‘Gesucht Hermann Schaper’, Suddeutsche Zeitung, 1 Sep. 2001.
Urban Th., ‘Poszukiwany Hermann Schaper’, Rzeczpospolita, 1 Sep. 2001.
Wette W., Karl Jäger: Mörder der litauischen Juden (Frankfurt am Main, 2011).
Wette W., Wehrmacht. Legenda i rzeczywistość (Kraków, 2008).
Willma A., ‘Broda mojego syna’, Gazeta Pomorska, 4 Aug. 2000.
Winkler Ch., ‘Rostov-on-Don 1942: A Little-Known Chapter of the Holocaust’, Holocaust and Genocide Studies, vol. 30, no. 1 (2016).
Winkler Ch., ‘The Holocaust on Soviet Territory—Forgotten Story? Individual and Official Memorialization of the Holocaust in Rostov-on-Don’, in: Beyond the Pale. The Holocaust in the North Caucasus, ed. C. Brooks, K. Feferman (Rochester, 2020).
Wokół Jedwabnego, ed. P. Machcewicz, K. Persak, vol. 1: Studia, vol. 2: Dokumenty (Warszawa, 2002).
Wroniszewska D., Wroniszewski A., ‘…aby żyć’, Kontakty. Łomżyński Tygodnik Społeczny. Pismo PZPR, no. 27, 10 July 1988.
Zimmer D.E., ‘What Happened to Sergey Nabokov?’, (accessed: 4 Jan. 2024).
Żbikowski A., ‘Lokalne pogromy Żydów w czerwcu i lipcu 1941 r. na wschodnich rubieżach II Rzeczypospolitej’, Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, no. 2/3 (162/163) (1992).
Альтман И.А., ed., Холокост на территории СССР: Энциклопедия (Mocква, 2009).
Жуков Д., Власовцы и нацистская пропаганда (Москва, 2000).
Жуков Д., Ковтун И., Aнтисемитская пропаганда на оккупированных территориях РСФСР (Mocква–Ростов-на-Дону, 2015).
Жуков Д., Ковтун И., Полицаи: история, судьбы и преступления (Mocква, 2016).
Жуков Д., Ковтун И., Русская полиция (Mocква, 2010).
Мовшович Е., ‘Холокост в Ростовской области: уничтожение евреев на Нижнем Дону и в Восточном Приазовье’, in: Донской временни, Год 2002, краеведческий альманах (Ростов-на-Дону, 2014).
Мюллер Н., Вермахт и оккупация (1941–1944) (Mocква, 1974).
Россолинский-Либе Г., Жизнь Степана Бандеры (Киев, 2021).
Станкерас П., Литовские полицейские батальоны. 194121945 гг. (Mocква, 2009).
Чернов О., ed., Історія міст і сіл Української РСР: в 26 т. Івано-Франківська область (Київ, 1971).