Potencjał militarny Królestwa Polskiego w 1819 roku w oczach pruskiego oficera

We wrześniu 1819 r. na ręce pruskiego ministra wojny Hermanna von Boyen wpłynął list dotyczący sytuacji w Królestwie Polskim. Jego autorem był gen. Ludwig Gustav von Thile I, który dokonał rzeczowej analizy kluczowych elementów potencjału militarnego wschodniego sąsiada. List jest ważnym świadectwem naznaczonych nieufnością relacji polsko-pruskich po 1815 r. Tekst stanowi studium postrzegania ziem polskich przez Berlin z perspektywy politycznej i militarnej, jak również potwierdza dostrzeganie za granicą negatywnych aspektów polityki uprawianej przez wielkiego księcia Konstantego.

Angelow Jürgen, Von Wien nach Königgrätz. Die Sicherheitspolitik des Deutschen Bundes im europäischen Gleichgewicht 1815–1866, R. Oldenbourg Verlag, München 1996
Bangert Dieter, Polnischer Adel-österreichisches und preußisches Heer. Das Verhältnis des polnischen Adels zur k. k. Armee und zur kgl. Preußischen Armee 1816–1914, „Zeitschrift für Ostforschung. Länder und Völker im östlichen Mitteleuropa” 21, 1972, 1, s. 466–523
Betley Jan Andrzej, Belgium and Poland in International Relations 1830–1831, Mouton, ’s-Gravenhage 1960
Bloch Czesław, Generał Ignacy Prądzyński, 1792–1850, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1974
Boysen Jens, Faktoren der Integration bzw. Abstinenz polnischer Adliger und Nichtadliger gegenüber dem Preußischen Heer nach 1815, „Militär und Gesellschaft in der frühen Neuzeit” 17, 2013, 1, s. 65–84
Boysen Jens, Preußische Armee und die polnische Minderheit. Royalistische Streitkräfte im Kontext der Nationalitätenfrage des 19 Jahrhunderts (1815–1914), Verlag Herder-Institut, Marburg 2008
Brandt Heinrich August von, Aus dem Leben des Generals der Infanterie Dr. Heinrich von Brandt, oprac. Heinrich von Brandt, cz. 2: Leben in Berlin. Aufstand in Polen, Sendung nach Frankreich 1828–1833, Mittler, Berlin 1869
Canitz und Dallwitz Carl Ernst Wilhelm von, Des Freiherrn Carl Ernst Wilhelm von Canitz und Dallwitz Denkschriften, Hertz, Berlin 1888
Chojnacki Mieczysław, Wojsko polskie w 1823 r. i manewry pod Brześciem, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 17, 1971, 1, s. 171-200
Conrady Emil von, Leben und Wirken des Generals der Infanterie und kommandierenden Generals des V. Armeekorps Carl von Grolman, cz. 3, Mittler, Berlin 1896
Das stehende Uebungslager bei Warschau, „Zeitschrift für Kunst, Wissenschaft, und Geschichte des Krieges” 9, 1827, 2, s. 196–208
Die Kaiserliche Russische und Königlich Pohlnische Armee beim Ableben des Kaisers Alexander im Verhältniss zur übrigen bewaffneten Macht von Europa, „Militairische Blätter” 1, 1826, s. 136–150
Die Kriegsmacht des Königreichs Polen, „Zeitschrift für Kunst, Wissenschaft, und Geschichte des Krieges” 9, 1827, 1, s. 70–93
Einige Nachrichten von der königlich polnischen Applikations-Schule in Warschau, „Zeitschrift für Kunst, Wissenschaft, und Geschichte des Krieges” 14, 1828, 7, s. 42–61
Feduszka Jacek, Twierdze Modlin, Serock, Zamość w planach strategicznych powstania listopadowego 1830–1831, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1999
Finland and Poland in the Russian Empire. A Comparative Study, red. Michael Branch, Janet Hartley, Antoni Mączak, School of Slavonic and East European Studies, University of London, London 1996
Gałędek Michał, Koncepcje i projekty nowego ustroju administracji dla przyszłego Królestwa Polskiego. Studium z dziejów myśli administracyjnej, Arche, Sopot 2017
Gałędek Michał, National Tradition or Western Pattern? Concepts of New Administrative System for the Congress Kingdom of Poland (1814–1815), Brill, Boston–Leiden 2020
Gerecke Anneliese, Das Deutsche Echo auf die polnische Erhebung von 1830, Harrasowitz Verlag, Wiesbaden 1964
Godlewski Jerzy Romuald, Odyniec Wacław, Pomorze Gdańskie. Koncepcje obrony i militarnego wykorzystania od wieku XIII do roku 1939, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1982
Grabowski Zbigniew, W sprawie tzw. Krümpersystemu, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 12 (63), 2011, 4 (237), s. 175–178
Grawe Lukas, Deutsche Feindaufklärung vor dem Ersten Weltkrieg. Information und Einschätzung des deutschen Generalstabs zu den Armeen Frankreichs und Russlands, 1904 bis 1914, Ferdinand Schöningh Verlag, Paderborn 2017
Hartmann Stefan, Bemerkungen der preußischen Generale Karl Wilhelm Georg von Grolman und Karl Heinrich Ludwig von Borstell zu Verteidigungsmöglichkeiten der Provinzen Ostund Westpreußen, „Preußenland” 1990, s. 22–30
Jalonen Jussi, On Behalf of the Emperor, on Behalf of the Fatherland. Finnish Officers and Soldiers of the Russian Imperial Life-Guard on the Battlefields of Poland, 1831, Brill, Boston–Leiden 2015
Janeczek Zdzisław, Maurycy Hauke – bohater Legionów Polskich i Księstwa Warszawskiego, pragmatyczny polityk doby Królestwa Kongresowego, „Teka Komisji Historycznej Oddziału Lubelskiego PAN” 4, 2007, s. 128–151
Jany Curt, Geschichte der Königlich Preußischen Armee vom 15. Jahrhundert bis 1914, t. 4: Die Königlich Preußische Armee und das Deutsche Reichsheer 1807 bis 1914, E.S. Mittler und Sohn, Berlin 1933
Jarrett Mark, The Congress of Vienna and its Legacy. War and Great Power Diplomacy after Napoleon, I.B. Tauris, London–New York 2016
Jędrysiak Jacek, Armia Królestwa Polskiego na łamach pruskich periodyków wojskowych, „Studia z Dziejów Polskiej Historiografii Wojskowej” 16, 2015, s. 47–66
Jędrysiak Jacek, Benefits for the Prussian Army by the Inhabitants of the Grand Duchy of Poznań between 1815–1844. Research Status and Research Perspectives, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 81, 2020, s. 225–261
Jędrysiak Jacek, Describing the Future Battlefield. A Study Concerning the Prussian General Staff’s Tasks Regarding Theatres of War (1816–1848), „International Journal of Military History and Historiography” 2020, 1, s. 4–41
Jędrysiak Jacek, Granica wschodnia w pruskim planowaniu obronnym w latach 1815–1830, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 15 (66), 2014, 3 (249), s. 7–32
Jędrysiak Jacek, Koncepcje obrony wschodniej granicy Prus w latach 1815–1819, w: Wojsko, polityka, społeczeństwo. Studia z historii społecznej od antyku do współczesności, red. Jacek Jędrysiak, Daniel Koreś, Grzegorz Strauchold, Krzysztof Widziński, Gajt, Wrocław 2013 (Wrocławskie Studia z Historii Wojskowości, t. 2), s. 149–188
Jędrysiak Jacek, Prussian Strategic Thought 1815–1830. Beyond Clausewitz, tłum. Witold Zbirohowski-Kościa, Brill, Leiden–Boston 2020
Kasparek Norbert, Dni przełomu powstania listopadowego. Bitwa pod Ostrołęką (26 maja 1831), Ostrołęckie Towarzystwo Naukowe im. Adama Chętnika, Muzeum Kultury Kurpiowskiej, Ostrołęka 2012
Kasparek Norbert, Polnische Aufständische in Ostund Westpreußen (1831–1833), tłum. Krzysztof Gębura, Oficyna Retman, Dąbrówno 2012
Kasparek Norbert, Prusy Wschodnie w polskiej myśli politycznej lat 1795–1847, Wyd. Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Olsztyn 1995, s. 28–30
Kocój Henryk, Prusy wobec powstania listopadowego, PWN, Warszawa 1980
Kriegsministerium, Das Königl. Preußische Kriegsministerium 1809 · 1. März ·1909, Kommissions-Verlag Invalidendank, gedruckt im Kriegsministerium, Berlin 1909
Kulik Mariusz, Armia rosyjska w Królestwie Polskim w latach 1815–1856, IH PAN, Warszawa 2019
Laubert Manfred, Die Anstellung des Generals von Kosinski in der preußischen Armee 1817, „Historische Monatsblätter für die Provinz Posen” 12, 1904, s. 191–201
Laubert Manfred, Die Berichte des Majors von Royer-Luehnes über die Posen und Polen 1816/1817, w: Manfred Laubert, Studien zur Geschichte der Provinz Posen in der ersten Hälfte des neunzehnten Jahrhunderts, Oskar Eulitz, Posen 1908, s. 66–116
Laubert Manfred, Die Errichtung einer Posener Nationalkavallerie nach 1815, „Die Ostmark” 1921, 7, s. 72–73
Laubert Manfred, Die Verwaltung der Provinz Posen 1815–1847, Pribatsch, Breslau 1923
Laubert Manfred, Eine Alarmierung der Posener Garnison im Jahr 1816, „Historische Monatsblätter für die Provinz Posen” 5, 1904, 6, s. 88–92
Laubert Manfred, Generalleutnant von Kosinski in preußischen Diensten, „Historische Monatsblätter für die Provinz Posen” 14, 1913, 6, s. 93
Laubert Manfred, Studien zur Geschichte der Provinz Posen in der ersten Hälfte des neunzehnten Jahrhunderts, Oskar Eulitz, Posen 1908
Mażewski Lech, Namiestnik Królestwa Polskiego 1815–1874. Model prawny a praktyka ustrojowopolityczna, Wydawnictwo von borowiecky, Radzymin 2015
Meinecke Friedrich, Das Leben des Generalfeldmarschalls Hermann von Boyen, t. 2: 1815–1847, J.G. Cotta’schen Buchhaldlung, Stuttgart 1899
Meinecke Friedrich, Thile, Ludwig Gustav von, w: Allgemeine Deutsche Biographie, t. 38, Leipzig 1894, s. 28–32
Natzmer Gneomar Ernst von, Unter den Hohenzollern. Denkwürdigkeiten aus dem Leben des Generals Oldwig v. Natzmer, cz. 1: 1820–1832, F.A. Perthes, Gotha 1887
Ochman Marcin, Między tradycją a nowoczesnością. Armia Królestwa Polskiego wobec postępu technicznego 1815−1830, w: Powstanie listopadowe 1830–1831. Dzieje, historiografia, pamięć, red. Tadeusz Skoczek, Muzeum Niepodległości w Warszawie, Warszawa 2015, s. 11–15
Ochman Marcin, Polski korpus inżynierów wojskowych w latach 1807–1831, Inforteditions, Zabrze–Tarnowskie Góry 2020
Ochman Marcin, Wojna polsko-rosyjska 1831 roku na wiślanych falach − nieznane epizody działań powstańczych, w: Powstanie listopadowe 1830–1831. Dzieje, historiografia, pamięć, red. Tadeusz Skoczek, Muzeum Niepodległości w Warszawie, Warszawa 2015, s. 27–32
Olivier David H., German Naval Strategy, 1856–1888. Forerunners to Tirpitz, Routledge, London–New York 2004
Olszewicz Bolesław, Polska kartografja wojskowa, Główna Księgarnia Wojskowa, Warszawa 1921
Peter Karl H., Seeoffizieranwärter. Ihre Ausbildung von 1848 bis heute, Mürwik 1969, (dostęp: 18 IV 2021)
Pertz Georg H., Delbrück Hans, Das Leben des Feldmarschalls Graf Neithardt von Gneisenau, t. 5, G. Reimer, Berlin 1880
Podruczny Grzegorz, Wichrowski Marcin, Plany odtworzenia fortyfikacji Wrocławia z lat 1807–1830, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2021, nr 2 (276), s. 49–86
Poll Bernhard, Vom Schicksal der deutschem Heeresakten und der amtlichen Kriegsgeschichtsschreibung, „Der Archivar. Mitteilungsblatt für deutsches Archivwesen” 6, 1953, 2, s. 65–76
Poten Bernhard von, Thile, Adolf von, w: Allgemeine Deutsche Biographie, t. 38, Leipzig 1894, s. 28
Priesdorff Kurt von, Soldatisches Führertum, t. 2–4, Hanseatische Verlagsanst, Hamburg 1937
Ruppert Karl, Heeresarchiv Potsdam 1936–1945, „Der Archivar. Mitteilungsblatt für deutsches Archivwesen” 3, 1950, 4, s. 177–180
Rutkowski Marcin, Wojskowa i cywilna transportowa służba wodna w Królestwie Polskim po 1831 r., „Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej” 2015, 87, s. 33–47
Schmidt Dorothea, Die preußische Landwehr. Ein Beitrag zur Geschichte der allgemeinen Wehrpflicht in Preussen zwischen 1813 und 1830, Militärverlag der DDR, Berlin 1981
Schreckenbach Hans-Joachim, Współczesne archiwa niemieckie. Rzut oka na historię i organizację archiwów RFN, „Archeion” 96, 1996, s. 121–143
Schwartz Karl, Leben des Generals Carl von Clausewitz und der Frau Marie von Clausewitz, t. 2, Ferdinand Dümmlers Verlags-Buchhandlung, Berlin 1878
Schwertfeger Bernhard, Vom Wiener Kongreß. Briefe des Oberstleutnants v. Thile an den Kriegsminister v. Boyen während des Kongresses 1814/15. Nach den Originalen herausgegeben, „Deutsche Rundschau” 161, 1914, październik-grudzień, s. 64–89, 193–214
Sommer Hugo, Das Generalkommando in Posen von 1815–1918, „Deutsche Wissenschaftliche Zeitschrift für Polen” 1930, 19, s. 55–106
Strzeżek Tomasz, Armia polska w latach 1815–1830. Teoria i praktyka funkcjonowania w systemie konstytucyjnym Królestwa Polskiego, „Echa Przeszłości” 14, 2013, s. 67–92
Strzeżek Tomasz, Kawaleria Królestwa Polskiego w powstaniu listopadowym. Mobilizacja i podstawy funkcjonowania w wojnie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2006
Strzeżek Tomasz, Między wojną a pokojem. Wybrane zagadnienia z dziejów kawalerii rosyjskiej w latach 1815–1830, „Echa Przeszłości” 5, 2004, s. 51–92
Strzeżek Tomasz, Polska ofensywa wiosenna w 1831 roku. Zaprzepaszczona szansa powstania listopadowego, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2002
Stübig Heinz, Armee und Nation. Die pädagogisch-politischen Motive der preussischen Heeresreform, Peter Lang, Frankfurt am Main 1971
Svoboda Karel, Autokrat a jeho doba. Rusko a revoluce v letech 1830−1831, Karolinum, Praha 2016
Šedivý Miroslav, The Decline of the Congress System. Metternich, Italy and European Diplomacy, Bloomsbury, London–New York 2020
Strassen- und Wege-Beschaff enheit im Königreich Polen, „Zeitschrift für Kunst, Wissenschaft, und Geschichte des Krieges” 8, 1826, 8, s. 199–207
Szwankowski Eugeniusz, Budownictwo wojskowe w czasach Królestwa Kongresowego 1815–1830, w: Z bohaterskiej przeszłości Warszawy 1794–1864, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1961, s. 113–131
Tokarz Wacław, Armia Królestwa Polskiego (1815–1830), Nakładem Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego, Piotrków 1917
Trąbski Maciej, Armia Wielkiego Księcia Konstantego. Wyszkolenie i dyscyplina wojska polskiego w latach 1815–1830, Napoleon V, Oświęcim 2013
Trąbski Maciej, Kawaleria Królestwa Polskiego 1815–1830, DiG, Warszawa 2011
Trąbski Maciej, Zasady konskrypcji w armii Królestwa Polskiego na tle ówczesnych metod uzupełniania wojska, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 12 (63), 2011, 2 (235), s. 7–24
Ueber die Kasernierung der Truppen in Warschau, und einige andere darauf Bezug habende Gegenstände, „Zeitschrift für Kunst, Wissenschaft, und Geschichte des Krieges” 9, 1827, 3, s. 289–311
Wąsicki Jan, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Wielkie Księstwo Poznańskie 1815–1848. Studium historycznoprawne, PWN, Warszawa–Poznań 1980
Willisen Karl Wilhelm von, Theorie des großen Krieges angewendet auf den russisch-polnischen Feldzug 1831, cz. 1–2, Duncker und Humblot, Berlin 1840