Użytkowanie i ochrona Puszczy Białowieskiej w okresie II wojny światowej w świetle wybranych źródeł historycznych, kartograficznych i archeologicznych = Use and protection of the Białowieża Forest during World War II in the light of selected historical, cartographic and archaeological sources

Wilk, Anna; Zawadzki, Mateusz; Zapłata, Rafał; Obidziński, Artur; Stereńczak, Krzysztof

doi:0033-2143 (print)

- ris
- BibTeX
- EndNote
- Csv

Użytkowanie i ochrona Puszczy Białowieskiej w okresie II wojny światowej w świetle wybranych źródeł historycznych, kartograficznych i archeologicznych = Use and protection of the Białowieża Forest during World War II in the light of selected historical, cartographic and archaeological sources Wilk, AnnaZawadzki, MateuszZapłata, RafałObidziński, ArturStereńczak, Krzysztof

Object structure

Przegląd Geograficzny T. 93 z. 3 (2021)

Wilk, Anna : Autor ; Zawadzki, Mateusz : Autor ; Zapłata, Rafał : Autor ; Obidziński, Artur : Autor ; Stereńczak, Krzysztof : Autor

Poland ; Białowieża Forest ; nature protection ; forest exploitation ; World War II ; historical geography

During the Second World War, the area of what is today the Białowieża/Belovezhskaya Forest was first controlled by the Soviet Union (in the face of its incursion into Poland in the years 1939‑1941) and then under German Occupation (in the years 1941‑1944). The management of the Forest’s resources during that period has remained one of the lesser-known aspects of this renowned site’s history, hence the justification for the present article considering the scope of exploitation and protection of the Białowieża Forest during the War, on the basis of newly-identified documentation, as well as the results of remote sensing and archaeological resources. In the process, this article is also in a position to address the cognitive potential of sources of these kinds; and there is an expounding of the usefulness of interdisciplinary research when it comes to expanding and fleshing out knowledge of the impacts WW II exerted on the Forest. In the event, our analysis reveals rather similar approaches to the protection and exploitation of the Forest under both Occupants. During the Soviet Occupation, scientists’ efforts at protection could not prevent stands from being exploited at an intensity equivalent to at least 2.5 times the annual increment of wood, even if examples of plunder-felling are left aside. With the arrival of the Germans, the Forest was granted a status as a Third Reich State Hunting District whose consequence was displacement of most inhabitants, but stands were anyway exploited at an intensity equivalent to more than 1.5 times the annual increment of wood – if most probably by way of sanitation cutting alone. A valuable result of studying documentation from the State Archives of the Russian Federation is the way this reveals the aforementioned efforts by nature-conservation institutions and scientists from the USSR to protect the Forest – in the face of intensive utilisation ordered by the authorities of the BSSR and the USSR. Associated data, especially cartographic in nature, combined with the results of remote sensing and archaeological resources to permit development of a historical or archaeological GIS (H-GIS or A-GIS), with this constituting the first spatial database of its type providing for further research into this Forest’s history. The diagnosis further helped indicate areas worthy of future cognitive exploration. Of particular relevance here are changes in the spatial structure of forest reflecting felling by both Occupants; changes in settlement structure resulting from the displacement action followed by post-War re-colonisation of destroyed villages; and identified sites of hostilities. Postulates of the kind set here proved pursuable thanks to a combined analysis of textual, cartographic, remote-sensing and archaeological materials. Of equal further value might be large-scale field survey, e.g. using geophysical methods; as this would serve to augment the inventory of traces of armed conflicts, adding detail to what the authors were able to determine from the research in the state archives of Germany, Russia and Belarus, as well as in the Polish resources of the Archives of New Records and Central Military Archives. Together, such activity has allowed and will allow for a more accurate recognition of the transformations taking place in the Białowieża/ Belovezhskaya Forest during World War II.

Bajko, P. (2011). Białowieża. Zarys dziejów do 1950 roku. Białowieża: Wydawnictwo BPN.
Bajko, P. (2018). Kronika Białowieska. Tom I. Otwock: Wydawnictwo Hajstra.
Blood, P.W. (2010). Securing Hitler's Lebensraum: The Luftwaffe and Białowiez˙a Forest, 1942‑1944. Holocaust and Genocide Studies, 24(2), 247‑272.
Boćkowski, D. (2005). Na zawsze razem. Białostocczyzna i Łomżyńskie w polityce radzieckiej w czasie II wojny światowej (IX 1939 - VIII 1944). Warszawa: Neriton, Instytut Historii PAN.
Domańska, E., & Urbańczyk, P. (2012). Archeologia i historia. W: S. Tabaczyński, A. Marciniak, D. Cyngot, A. Zalewska (red.), Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji (s. 852‑868). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Dziwiczkiewicz, H. (2019). Opracowanie militariów pozyskanych z badań "Inwentaryzacja dziedzictwa kulturowego" na terenie polskiej części Puszczy Białowieskiej w ramach projektu "Ocena i monitoring zmian stanu różnorodności biologicznej w Puszczy Białowieskiej na podstawie wybranych elementów przyrodniczych i kulturowych - kontynuacja". Warszawa: archiwum Fundacji Hereditas (manuskrypt).
Frommer, S. (2007). Historische Archäologie. Versuch einer methodologischen Grundlegung der Archäologie als Geschichtswissenschaft. Tübinger Forschungen zur historischen Archäologie. Büchenbach: Wydawnictwo Faustus.
Gißibl, G. (2014). Frevert und die großen Tiere. Jagd, Herrschaft und der Schutz von ,Urnatur' zwischen ,deutschem Osten', Schwarzwald und Ostafrika. W: F. Nils i U. Pfenning (red.), Kontinuitäten im Naturschutz Deutschlands nach 1945 (s. 111‑136). Baden-Baden: Wydawnictwo Nomos.
Głowacki, A. (2008). Ogólne założenia sowieckiej polityki okupacyjnej w Polsce. Pamięć i Sprawiedliwość, 12(1), 61‑78.
Gnatowski, M., & Boćkowski, D. (red.). (2003). Sowietyzacja i rusyfikacja północno-wschodnich ziem II Rzeczypospolitej (1939‑1941). Studia i materiały. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Gołodnicki, B. (2008). Czerwiec 1941 roku. Klęska 49-tej Dywizji Piechoty. Pobrane z: https://journalborisgolodnitsky.tripod.com/49_strelkovaya.htm (12.04.2021).
Graniczny, S. (1979). Zmiany zasad zagospodarowania lasów Puszczy Białowieskiej w latach 1929‑1976. Sylwan, 123(11), 27‑37.
Gregory, I., & Ell, P. (2007). Historical GIS. Technologies, methodologies and scholarship. Cambridge: Wydawnictwo Cambridge University Press.
Kajzer, L. (1996). Wstęp do archeologii historycznej w Polsce. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Kosel, B., & Pirożnikow, E. (2017). Od puszczy do tajgi. Leśnicy wywiezieni z zachodniej części Puszczy Białowieskiej do ZSRS 10 II 1940 roku. Białowieża: Wydawnictwo Chyra.pl.
Kosel, B., & Pirożnikow, E. (2019). Gospodarka leśna w Puszczy Białowieskiej w latach 1939‑1941 w świetle referatu por. Jarmarkiera. Studia i Materiały Ośrodka Kultury Leśnej, 18, 177‑189.
Krasnodębski, D., & Olczak, H. (2017). Puszcza Białowieska jako przykład badań archeologicznych na obszarach leśnych - wyniki i problemy przeprowadzonej w 2016 r. inwentaryzacji dziedzictwa kulturowego. Podlaskie Zeszyty Archeologiczne, 13, 5‑64.
Krassowski, B. (1973). Polska kartografia wojskowa 1918‑1945. Warszawa: Ministerstwo Obrony Narodowej.
Leszczyński, K. (1967). Dziennik wojenny Batalionu Policji 322. Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, tom XVII.
Matuszkiewicz, J., Solon, J., Kowalska, A., Wolski, J., Affek, A., Degórski, M., Grabińska, B., Kozłowska, A., Plit, J., & Pawlicki, R. (2017). Historyczne zmiany pokrywy leśnej na pograniczu mazursko-kurpiowskim w aspekcie rozwoju zrównoważonego krajobrazu. Warszawa: IGiPZ PAN.
Minta-Tworzowska, D. (2012). W jaki sposób można ujmować dialog historii i archeologii? Wybrane zagadnienia. W: M. Brzostowicz, M. Przybyła, D.A. Sikorski (red.), Archaeologia versus historiam - historia versus archaeologiam czyli jak wspólnie poznawać średniowiecze (s. 116‑121). Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
Mirończuk, A., & Poławski, Z. (2015). Identyfikacja obiektów antropogenicznych na archiwalnych zdjęciach lotniczych okolic Jedwabnego. Studia Geohistorica, 3, 141‑149.
Misiuk, Z. (2017). Zabytki archeologiczne z epok historycznych w kontekście ewidencji zabytków. Podstawowe problemy konserwatorskie. Kurier Konserwatorski, 14, 46‑53.
Monkiewicz, W. (1984). Białowieża w cieniu swastyki. Białystok: Krajowa Agencja Wydawnicza.
Nikitiuk, B. (2003). Z dziejów Hajnówki i jej okolic (1915‑1939). Hajnówka: Starostwo Powiatowe w Hajnówce.
Okołów, Cz. (2017). Puszcza Białowieska pod okupacją sowiecką (IX 1939-VI 1941). W: B. Kosel, E. Pirożnikow (red.), Od puszczy do tajgi. Leśnicy wywiezieni z zachodniej części Puszczy Białowieskiej do ZSRR 10 II 1940 roku (s. 23‑26). Białowieża: Wydawnictwo Chyra.pl.
Olenderek, T. (2018). Metody prezentacji lasu na mapach. Inskrypcje. Półrocznik, 6(2), 23‑36.
Pasławski, J. (red.). (2006). Wprowadzenie do kartografii i topografii. Wrocław: Wydawnictwo Nowa Era.
Piekalski, J. (2017). Archeologia historyczna w Europie Środkowej. Kilka wstępnych uwag. Ochrona Zabytków, 2, 5‑11.
Pietrzak, M., & Siwek, J. (2000). Wykorzystanie map historycznych przetworzonych przy użyciu GIS do oceny zmian użytkowania ziemi na Pogórzu Wiśnickim. W: W. Chełmicki (red.). Przemiany środowiska na Pogórzu Karpackim. Procesy, gospodarka, monitoring (s. 21‑29). Kraków: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ.
Plit, J. (2006). Analiza historyczna jako źródło informacji o środowisku przyrodniczym. Problemy Ekologii Krajobrazu, 16, 217‑226.
Ratajski, L. (1973). Metodyka kartografii społeczno-gospodarczej. Warszawa: Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych.
Rozwałka, A. (2018). Zaginiony krajobraz. Rola dawnej kartografii w badaniach archeologicznych minionych przestrzeni kulturowych. Wybrane przykłady z codziennej praktyki. Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, 39, 91‑109.
Różycki, S. (2016). Katalog zdjęć lotniczych z lat 1939‑1945 dostępnych w Narodowym Archiwum Stanów Zjednoczonych dla Białowieskiego PN. Warszawa: archiwum OKL Gołuchów i DGLP (manuskrypt).
Stereńczak, K., Krasnodębski, D., Zapłata, R., Kraszewski, B., & Mielcarek, M. (2016). Sprawozdanie z realizacji zadania "Inwentaryzacja dziedzictwa kulturowego", wykonywanego w ramach działań związanych z projektem pt. "Ocena stanu różnorodności biologicznej w Puszczy Białowieskiej na podstawie wybranych elementów przyrodniczych i kulturowych" (część archeologiczna). Sękocin Stary: archiwum IBL i DGLP (manuskrypt).
Stereńczak, K., Zapłata, R., Wójcik, J., Kraszewski, B., Mielcarek, M., Mitelsztedt, K., Białczak, M., Krok, G., Kuberski, Ł., Markiewicz, A., Modzelewska, A., Parkitna, K., Piasecka, Ż., Pilch, K., Rzeczycki, K., Sadkowski, R., Wietecha, M., Rysiak, P., von Gadow, K., & Cieszewski, C.J. (2020). ALS-Based Detection of Past Human Activities in the Białowieża Forest - New Evidence of Unknown Remains of Past Agricultural Systems. Remote Sensing, 16(12), 2657.
Szady, B. (2018). Dawna mapa jako źródło w badaniach geograficzno-historycznych w Polsce. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 66(2), 121‑141.
Topolski, J. (1968). Metodologia historii. Warszawa: PWN.
Tyszkiewicz, J. (2014). Geografia historyczna. Zarys problematyki. Warszawa: Wydawnictwo DiG.
Więcko, E. (1972). Gospodarka w Puszczy Białowieskiej w ostatnim pięćdziesięcioleciu. Sylwan, 116(2), 29‑46.
Więcko, E. (1984). Puszcza Białowieska. Warszawa: Ośrodek Badań Naukowych w Białymstoku .
Wilk, A., & Zawadzki, M. (2019). Rys historyczny polskiej części Puszczy Białowieskiej. W: Zapłata, R., Wilk, A., Grześkowiak, M., Obidziński, A., Zawadzki, M., Stereńczak, K., Kuberski, Ł. (red.), Dziedzictwo kulturowe i rys historyczny polskiej części Puszczy Białowieskiej (s. 136‑203). Warszawa: archiwum Fundacji Hereditas.
Wnuk, R. (2007). "Za pierwszego Sowieta". Polska konspiracja na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej (wrzesień 1939 - czerwiec 1941). Monografie, 34. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej.
Zapłata, R., & Różycki, S. (2015). Historic aerial photographs in the analysis of cultural landscape. W: T. Veljanovski, D. Cowley, I. Bugarski, V. Ivanisevic., G. Kiarszys (red.), Recovering lost landscapes (s. 107‑115). Belgrade: Institute of Archeology.
Zapłata, R. & Stereńczak, K. (2016). Puszcza Białowieska, LiDAR i dziedzictwo kulturowe - zagadnienia wprowadzające. Raport, 11, 239‑255.
Zapłata, R., Wilk, A., Grześkowiak, M., Obidziński, A., Zawadzki, M., Stereńczak, K. & Kuberski, Ł. (2019). Sprawozdanie końcowe w związku z realizacją umowy nr EO.271.3.5.2019 z dnia 29 marca 2019 r., której przedmiotem była "Analiza wybranych zasobów archiwalnych oraz wyników badań archeologicznych na terenie polskiej części Puszczy Białowieskiej". Dziedzictwo kulturowe i rys historyczny polskiej części Puszczy Białowieskiej. Warszawa: archiwum DGLP (manuskrypt).
Zawadzki, M. (2019). Methodology of reconstruction of the Old-Polish road network as exemplified by the historic Lublin Voivodship. Polish Cartographical Review, 51(3), 129‑141.
Akta Rady Ministrów ZSRR, zespół 5446, opis 24 F. 5446, o. 24, d. 403. O gospodarczym uporządkowaniu państwowego rezerwatu Puszcza Białowieska, 1940, w tym: Postanowienie Rady Komisarzy Ludowych BSRR z dnia 25 grudnia 1939 r. o "Organizacji białoruskiego państwowego rezerwatu Białowieska Puszcza".
Akta Rady Ministrów ZSRR, zespół 5446, opis 24 F. 5446, o. 24, d. 403. O gospodarczym uporządkowaniu państwowego rezerwatu Puszcza Białowieska, 1940, w tym: Pismo z dnia 23 lutego 1940 r. od naczelnika Zarządu Rezerwatów przy RKL BSRR do przewodniczącego RKL BSRR.
Akta Rady Ministrów ZSRR, zespół 5446, opis 24 F. 5446, o. 24, d. 403. O gospodarczym uporządkowaniu państwowego rezerwatu Puszcza Białowieska, 1940, w tym: Raport S.A. Siewiercowa przedstawiony prezydium Akademii Nauk ZSRR w 1940 r.
Akta Rady Ministrów ZSRR, zespół 5446, opis 24 F. 5446, o. 24, d. 403. O gospodarczym uporządkowaniu państwowego rezerwatu Puszcza Białowieska, 1940, w tym: Pismo z dnia 5 maja 1940 r. od Ludowego Komisariatu Przemysłu Leśnego do Zarządzającego Sprawami Rady Komisarzy Ludowych ZSRR w sprawie Puszczy Białowieskiej.
Akta Rady Ministrów ZSRR, zespół 5446, opis 25 F. 5446, o. 25, d. 538. O ustanowieniu strefy chronionej na terytorium państwowego rezerwatu Puszcza Białowieska na Białorusi (1940‑1941), w tym: Projekt postanowienia RKL ZSRR o gospodarczym uporządkowaniu białoruskiego rezerwatu Puszcza Białowieska, maj 1940.
Akta Rady Ministrów ZSRR, zespół 5446, opis 25 F. 5446, o. 25, d. 538. O ustanowieniu strefy chronionej na terytorium państwowego rezerwatu Puszcza Białowieska na Białorusi (1940‑1941), w tym: Wiadomość Zarządu Rezerwatów i Ogrodów Zoologicznych BSRR dla A. Wyszyńskiego o stanie Puszczy Białowieskiej, 1940.
Akta Rady Ministrów ZSRR, zespół 5446, opis 25 F. 5446, o. 25, d. 538. O ustanowieniu strefy chronionej na terytorium państwowego rezerwatu Puszcza Białowieska na Białorusi (1940‑1941), w tym: List do sekretarza Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Partii Komunistycznej (bolszewików), Józefa Stalina wysłany przez Mieszesława Serkulskiego i Piotra Dowgulewicza, b.d. (daty skrajne 1940‑1941).
Akta Rady Ministrów ZSRR, zespół 5446, opis 25 F. 5446, o. 25, d. 538. O ustanowieniu strefy chronionej na terytorium państwowego rezerwatu Puszcza Białowieska na Białorusi (1940‑1941), w tym: Pismo marszałka Kulika do przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR, Mołotowa..., 19 maja 1940 r.
Akta Rady Ministrów ZSRR, zespół 5446, opis 25 F. 5446, o. 25, d. 538. O ustanowieniu strefy chronionej na terytorium państwowego rezerwatu Puszcza Białowieska na Białorusi (1940‑1941), w tym: Pismo w sprawie prośby Ludowego Komisariatu Obrony o przekazanie Puszczy Białowieskiej pod zarząd Centralnej Rady Towarzystwa Wojenno-Myśliwskiego, 22 maja 1940 r.
Akta Rady Ministrów ZSRR, zespół 5446, opis 25 F. 5446, o. 25, d. 538. O ustanowieniu strefy chronionej na terytorium państwowego rezerwatu Puszcza Białowieska na Białorusi (1940‑1941), w tym: Pismo przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych BSRR do naczelnika Zarządu Rezerwatów i Ogrodów Zoologicznych, czerwiec 1940 r.
Akta Rady Ministrów ZSRR, zespół 5446, opis 25 F. 5446, o. 25, d. 538. O ustanowieniu strefy chronionej na terytorium państwowego rezerwatu Puszcza Białowieska na Białorusi (1940‑1941), w tym: Pismo od naczelnika Zarządu Rezerwatów przy RKL BSRR do RKL ZSRR, 6 lipca 1940 r.
Akta Rady Ministrów ZSRR, zespół 5446, opis 25 F. 5446, o. 25, d. 538. O ustanowieniu strefy chronionej na terytorium państwowego rezerwatu Puszcza Białowieska na Białorusi (1940‑1941), w tym: List Czodriszwilego do zastępcy przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych, b.d. (09‑11.1940).
Akta Rady Ministrów ZSRR, zespół 5446, opis 25 F. 5446, o. 25, d. 538. O ustanowieniu strefy chronionej na terytorium państwowego rezerwatu Puszcza Białowieska na Białorusi (1940‑1941), w tym: List S. Siewiercowa do przewodniczącego RKL ZSRR, Mołotowa z dnia 22 listopada 1940 r.
Akta Rady Ministrów ZSRR, zespół 5446, opis 25 F. 5446, o. 25, d. 538. O ustanowieniu strefy chronionej na terytorium państwowego rezerwatu Puszcza Białowieska na Białorusi (1940‑1941), w tym: Pismo prof. Komarowa do W. Mołotowa (przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR) z dnia 11 października 1940 r.
Akta Ogólnorosyjskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody, zespół 404, opis 1 F. 404, o. 1, d. 75. Rezolucja zebrania ogólnego sekcji ssaków Ogólnorosyjskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody z 3 grudnia 1939 r. w sprawie "O ochronie i zbadaniu stanu Puszczy Białowieskiej i stada czystej krwi żubrów", w tym: Sprawozdanie ze spotkania Ogólnorosyjskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody w dniu 3 grudnia 1939 r.
Akta Ogólnorosyjskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody, zespół 404, opis 2 F. 404, o.2, d. 30. S.A. Siewiercow, Puszcza Białowieska, 1938 (1938‑1941), w tym: Ekspertyza S.A. Siewiercowa nt. Puszczy Białowieskiej, b.d.
Oral history interview with Włodzimierz Dackiewicz, Polish Witnesses to the Holocaust Project Polish, 1998, RG-50.488*0051.