The Early Mediaeval Slav-German border (Limes Sorabicus) in the light of research into Y-chromosome polymorphism in contemporary and historical German populations

Kowalski, Mariusz

doi:0016-7282

- ris
- BibTeX
- EndNote
- Csv

The Early Mediaeval Slav-German border (Limes Sorabicus) in the light of research into Y-chromosome polymorphism in contemporary and historical German populations Kowalski, Mariusz

Object structure

The Early Mediaeval Slav-German border (Limes Sorabicus) in the light of research into Y-chromosome polymorphism in contemporary and historical German populations

Geographia Polonica Vol. 93 No. 4 (2020)

Kowalski, Mariusz : Autor

Germans ; Slavs ; eastward colonization ; origin of populations ; relict boundaries ; genetic research

In the 8th century, the first political boundary between Germany (the land of the Franks) and the Slav people – known as Limes Sorabicus – followed the line of the Rivers Elbe and its tributary the Saale. In later centuries this was breached under the influence of an eastwards political expansion of Germany also characterised by developing German colonisation in that same direction (of the so-called Ostsiedlung). The consequence was for German regional communities to take shape to the east of the old Limes Sorabicus. Alongside the emigrants from the west, further participants in the process where autochthonous Slavs and Balts. This mixed origin of the new communities arising is revealed in historical accounts, but also via the results of scientific analyses of various profiles. The genetic research carried out to date supports the above contention, as well as a conclusion that the zone around the old Limes Sorabicus, despite its running through the centre of what is today an ethnically-German area, continues to represent a separation of populations whose ancestors are mainly of distinct origins.

Altena, E., Smeding, R., van der Gaag, K.J., Larmuseau, M.H., Decorte, R., Lao, O., Kayser, M., Kraaijenbrink, T., de Knijff, P. (2019). The Dutch Y-chromosomal landscape. European Journal of Human Genetics, 28, 287-299. https://doi.org/10.1038/s41431-019-0496-0
Bański, J. (2010). Granica w badaniach geograficznych - definicja i próby klasyfikacji. Przegląd Geograficzny, 82(4), 489-508. https://doi.org/10.7163/PrzG.2010.4.1
Berger, D. (1999). Geographische Namen in Deutschland. Mannheim: Duden.
Balanovsky, O., Rootsi, S., Pshenichnov, A., Kivisild, T., Churnosov, M., Evseeva, I., Pocheshkhova, E., Boldyreva, M., Yankovsky, N., Balanovska, E., Villems, R. (2008). Two sources of the Russian patrilineal heritage in their Eurasian context. The American Journal of Human Genetics, 82, 236-250. https://doi.org/10.1016/j.ajhg.2007.09.019
Cetwiński, M. (2001). Śląski tygiel: studia z dziejów polskiego średniowiecza. Częstochowa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie.
Gonschior, A. (2005). Wahlen in der Weimarer Republik. Retrieved from http://www.gonschior.de/weimar/Memelgebiet/Uebersicht_LTW.html [5 May 2020].
Dołowy-Rybińska, N. (2011). Języki i kultury mniejszościowe w Europie. Bretończycy, Łużyczanie, Kaszubi. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Dräger, K., Schmuck, M. (2009). The German surname atlas project - Computer-based surname Geography. In W. Ahrens, Sh. Embleton, A. Lapierre, G. Smith, M. Figueredo, (Eds.), Proceedings of the 23rd International Congress of Onomastic Sciences (pp. 319-336). Toronto: York University. Retrieved from https://yorkspace.library.yorku.ca/xmlui/bitstream/handle/10315/3961/icos23_319.pdf [5 May 2020].
Eddie, S.M. (2008). Landownership in Eastern Germany before the Great War: A quantitative analysis. Oxford - New York: Oxford University Press. https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780198201663.001.0001
Engelmann, B. (2016). Co jest pruskie. In H.-J. Bomelburg, A. Lawaty (Eds.), Prusy - mity i rzeczywistość (pp. 470-478). Poznań: Nauka i Innowacje.
Family Tree DNA. Retrieved from www.familytreedna.com [5 May 2020].
Filip, M. (2012). Od Kaszubów do Niemców: Tożsamość Słowińców z perspektywy antropologii historii. Poznań: Nauka i Innowacje.
Granice Polski jako zasoby - pomiędzy dziedzictwem a produktem turystycznym, Retrieved from https://www.igipz.pan.pl/project_en/events/3_6953.html [5 May 2020].
Handschuh, L., Stolarek, I., Juras, A., Zeńczak, M., Marcinkowska-Swojak, M., Myszka, A., … Różański, A. (2016). W poszukiwaniu Piastów. Opolskie Studia Administracyjno-Prawne, 14, 4(2), 63-77. https://doi.org/10.25167/osap.1312
Hardt, M. (1999). Das slawische Dorf und seine kolonisationszeitliche Umformung nach schriftlichen und historisch-geographischen Quellen. Siedlungsforschung. Archäologie - Geschichte - Geographie, 17, 269-291.
Hartshorne, R. (1933). Geographic and political boundaries in Upper Silesia. Annals of the Association of American Geographers, 23(4), 195-228. https://doi.org/10.1080/00045603309357073
Hassel, J.G.H. (1823). Statistischer Umriss der Sämmtlichen Europäischen und der Vornhemsten Aufseuropäischen Staaten. 1, Weimar: Geographischen Institut.
Immel, U.-D., Kleiber, M., Klintschar, M. (2005). Y chromosome polymorphisms and haplotypes in South Saxony-Anhalt (Germany). Forensic Science International, 155, 211-215. https://doi.org/10.1016/j.forsciint.2005.01.004
Immel, U.-D., Krawczak, M., Udolph, J., Richter, A., Rodig, H., Kleiber, M., Klintschar, M. (2006). Y-chromosomal STR haplotype analysis reveals surname-associated strata in the East-German population. European Journal of Human Genetics, 14, 577-582. https://doi.org/10.1038/sj.ejhg.5201572
Ingrao, Ch.W., Szabo, F.A.J. (Eds.). (2008). The Germans and the East. West Lafayette: Purdue University Press. https://doi.org/10.2307/j.ctt6wq5f2
Janczak, J., Ładogórski, T. (Eds.) (1976). Śląsk w końcu XVIII wieku, 1(2), Atlas Historyczny Polski. Mapy XVIII wieku, 1. Wrocław: Ossolineum.
Jiménez, F. (2015). So sieht es in der Psyche von Ossi und Wessi aus. Die Welt. Retrieved from https://www.welt.de/gesundheit/psychologie/article147131006/So-sieht-es-in-der-Psyche-von-Ossiund-Wessi-aus.html [5 May 2020].
Juras, A. (2012). Etnogeneza Słowian w świetle badań kopalnego DNA. (Ph.D. thesis). Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Retrieved from https://repozytorium.amu.edu.pl/handle/10593/2702 [5 May 2020].
Jurkat, K.-P. (2005). Neue Beiträge zur Baltistik. Bergisch Gladbach: R & R Printservice. Retrieved from http://prussia.online/books/neue-beitraege-zur-baltistik
Kaczmarczyk, Z. (1953). Rozprzestrzenienie się narodowości polskiej nad Odrą i Bałtykiem w późnym feudalizmie. Przegląd Zachodni, 9, 9-30.
Kałuski, S. (2017). Blizny historii. Geografia granic politycznych współczesnego świata. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog.
Karachanak, S., Grugni, V., Fornarino, S., Nesheva, D., Al-Zahery, N., Battaglia, V., Carossa, V., Yordanov, Y., Torroni, A., Galabov, A.S., Toncheva, D., Semino, O. (2013). Y-chromosome diversity in modern Bulgarians: New clues about their ancestry. PLOS One, 8(3): e56779. https://doi.org/10.1371/journal.pone.
Karszniewicz-Mazur, A. (1988). Zapożyczenia leksykalne ze źródła niemieckiego we współczesnej polszczyźnie. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Kasperaviciūte, D., Kucinskas, V., Stoneking, M. (2004). Y Chromosome and Mitochondrial DNA Variation in Lithuanians. Annals of Human Genetics, 68(5), 438-452. https://doi.org/10.1046/j.1529-8817.2003.00119.x
Kayser, M., Lao, O., Anslinger, K., Augustin, Ch., Bargel, G., Edelmann, J., … Hohoff, C. (2005). Significant genetic differentiation between Poland and Germany follows present-day political borders, as revealed by Y-chromosome analysis. Human Genetics, 117, 428-443. https://doi.org/10.1007/s00439-005-1333-9
Kleiner Atlas der Siedlungsnamen Deutschlands, Retrieved from http://deutschlandkarten.nationalatlas.de/ [5 May 2020].
Kirsch, K. (2004). Slawen und Deutsche in der Uckermark: vergleichende Untersuchungen zur Siedlungsentwicklung vom 11. bis zum 14. Jahrhundert. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
Kokot, J. (1973). Problemy narodowościowe na Śląsku od X do XX wieku. Opole: Wydawnictwo Instytutu Śląskiego w Opolu.
Kolosov, V., Więckowski, M. (2018). Border changes in Central and Eastern Europe: An introduction. Geographia Polonica, 91(1), 5-16. https://doi.org/10.7163/GPol.0106
Kortus, B. (2004). Rola geografii w polskiej myśli zachodniej XX wieku. Przegląd Zachodni, 60(2), 105-130.
Kossert, A. (2004). Mazury. Zapomniane południe Prus Wschodnich. Warszawa: Scholar.
Kowalski, M., Śleszyński, P. (2012). The migration of Poles to Germany in the context of the frequency of the most common Polish surnames. Przegląd Zachodni, Special Issue, 119-135.
Kowalski, M. (2019). Generational cycles and changes in time and space. Geographia Polonica, 92(3), 253-273. https://doi.org/10.7163/GPol.0148
Kowalski, M. (2019). Spatial differences in voting behaviour among the inhabitants of rural areas in Eastern Europe. In J. Bański (Ed.), Three decades of transformation in the East-Central European countryside (pp. 143-163), Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-030-21237-7_7
Kowalski, M. (2019). Geografia średniowiecznej Słowiańszczyzny. Kultura Słowian. Rocznik Komisji Kultury Słowian PAU, 15, 15-64. https://doi.org/10.4467/25439561KSR.19.001.11303
Krawczak, M., Lu, T.T., Willuweit, S. and Roewer, L. (2008). Genetic diversity in the German population. In eLS. https://doi.org/10.1002/9780470015902.a0020801
Krūmiņa, A., Pliss, L., Zariņa, G., Puzuka, A., Zariņa, A., Lāce, B., Elferts, D., Khrunin, A., Limborska, S., Kloviņš, J., Gailīte Piekuse, L. (2018). Population genetics of Latvians in the context of admixture between North-Eastern European ethnic groups. Proceedings of The Latvian Academy of Sciences. Section B, 72, 3(714), 131-151. https://doi.org/10.2478/prolas-2018-0025
Kruse, W. (1929). Die Deutschen und ihre Nachbarvölker. Neue Grundlegung der Anthropologie, Rassen-, Völker-, Stammeskunde und Konstitutionslehre nebst Ausführungen zur deutschen Rassenhygiene. Leipzig: Thieme.
Kushniarevich, A.I., Sivitskaya, L.N., Bogacheva, A.V., Kotova, S.A., Tsybovski, I., S., Davydenko, O.G. (2012). The Y chromosome R1A1A7 (M458) haplogroup of modern Belarusians and migrations of ancestors of Slavs on Belarus' territory. Russian Journal of Genetics: Applied Research, 2(2), 114-121. https://doi.org/10.1134/S2079059712020062
Kushniarevich, A., Sivitskaya, L., Danilenko, N., Novogrodskii, T., Tsybovsky, I., Kiseleva, H., … Bahmanimehr, A. (2013). Uniparental genetic heritage of Belarusians: Encounter of rare Middle Eastern matrilineages with a Central European mitochondrial DNA pool. PLOS One, 8(6): e66499. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0066499
Kushniarevich, A., Utevska, O., Chuhryaeva, M., Agdzhoyan, A., Dibirova, K., Uktveryte, I., … Pshenichnov, A.(2015). Genetic heritage of the Balto-Slavic speaking populations: A synthesis of autosomal, mitochondrial and Y-Chromosomal data. PLOS One, 10(9): e0135820. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0135820https://doi.org/10.1371/journal.pone.0135820
Leciejewicz, L. (1989). Słowianie zachodni. Z dziejów tworzenia się średniowiecznej Europy. Wrocław: Ossolineum.
Larmuseau, M.H.D., Boon, N., Vanderheyden, N., Van Geystelen, A., Larmuseau, H.F.M., Matthys, K., De Clercq, W., Decorte, R. (2015). High Y-chromosomal diversity and low relatedness between paternal lineages on a communal scale in the Western European Low Countries during the surname establishment. Heredity, 115, 3-12. https://doi.org/10.1038/hdy.2015.5
Lavryashina, M., Ulyanova, M., Balaganskaya, O., Balanovska, E. (2016). Genetic structure of the Khakass sub-ethnic groups. From autosomal DNA markers and surnames. Science Evolution. 1(2), 78-84. https://doi.org/10.21603/2500-1418-2016-1-2-78-84
Leśniewska, D. (2004). Kolonizacja niemiecka i na prawie niemieckim w średniowiecznych Czechach i na Morawach w świetle historiografii. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
Lübke, Ch. (Ed.). (1998). Struktur und Wandel im Früh- und Hochmittelalter: eine Bestandsaufnahme aktueller Forschungen zur Germania Slavica. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
Lübke, Ch. (2014). Von der ,Sclavinia' zur Germania Slavica: Akkulturation und Transformation. In R. Härtel (Ed.). Vorträge und Forschungen, 78: Akkulturation im Mittelalter (pp. 207-234). Ostfildern: Jan Thorbecke Verlag.
Mally, A.K. (1974). "Piefke". Herkunft und Rolle eines österreichischen Spitznamens für den Preußen, den Nord- und den Reichsdeutschen. Muttersprache. Zeitschrift zur Pflege und Erforschung der deutschen Sprache, 84(4), 257-286.
Malyarchuk, B.A., Grzybowski, T., Derenko, M.V., Czarny, J., Woźniak, M., Miścicka-Sliwka, D. (2002). Mitochondrial DNA variability in Poles and Russian. Annals of Human Genetics, 66, 261-283. https://doi.org/10.1046/j.1469-1809.2002.00116.x
Malyarchuk, B., Derenko, M. (2001). Mitochondrial DNA variability in Russians and Ukrainians: Implication to the origin of the Eastern Slavs. Annals of Human Genetics, 65, 63-78. https://doi.org/10.1046/j.1469-1809.2002.00116.x
Małowist, M. (2010). Western Europe, Eastern Europe and world development, 13th-18th centuries. Leiden - Boston: Haymarket Books.
Matulevičius, A. (2019). Mažosios Lietuvos ir lietuvininkų fenomenas Europos kultūroje. Kaunas: Naujasis lankas.
Meinecke, F. (2016). Prusy i Niemcy w XIX w. In H.-J. Bomelburg, A. Lawaty (Eds.), Prusy - mity i rzeczywistość (pp. 259-272). Poznań: Nauka i Innowacje.
Mielnik-Sikorska, M., Daca, P., Woźniak, M., Malyarchuk, B.A., Bednarek, J., Dobosz, T., Grzybowski, T. (2013). Genetic data from Y chromosome STR and SNP loci in Ukrainian population. Forensic Science International: Genetics, 7, 200-203. https://doi.org/10.1016/j.fsigen.2012.05.007
Moeller van den Bruck, A. (2016). Pruski styl. In H.-J. Bomelburg, A. Lawaty (Eds.), Prusy - mity i rzeczywistość (pp. 285-298). Poznań: Nauka i Innowacje.
Muka, K.A. (1904). Szczątki języka połabskiego Wendów Luneburskich. Materiały i prace Komisyi Językowej Akademii Umiejętności w Krakowie, 1, 313-569.
Neparáczki, E., Maróti, Z., Kalmár, T., Maár, K., Nagy, I., Latinovics, D., … Balogh, C. (2019). Y-chromosome haplogroups from Hun, Avar and conquering Hungarian period nomadic people of the Carpathian Basin. Scientific Reports, 9. https://doi.org/10.1038/s41598-019-53105-5 [5 May 2020].
Niederstätter, H., Rampl, G., Erhart, D., Pitterl, F., Oberacher, H., Neuhuber, F., Hausner, I., Gassner, Ch., Schennach, H., Berger, B., Parson, W. (2012). Pasture names with romance and Slavic roots facilitate dissection of Y chromosome variation in an exclusively German-speaking Alpine region. PLoS ONE, 7(7): e41885. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0041885
North, M. (2015). Geschichte Mecklenburg-Vorpommerns. München: C.H.Beck.
Pliss, L., Timša, L., Rootsi, S., Tambets, K., Pelnena, I., Zole, E., … Kucinskas, V (2015). Y-Chromosomal Lineages of Latvians in the Context of the Genetic Variation of the Eastern-Baltic Region. Annals of Human Genetics, 79(6), 418-430. https://doi.org/10.1111/ahg.12130
Piskorski, J.M. (2005). Kolonizacja wiejska Pomorza Zachodniego w XIII i w początkach XIV wieku na tle procesów osadniczych w średniowiecznej Europie. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
Poetsch, M., Wittig, H., Krause, D., Lignitz, E. (2003). Mitochondrial diversity of a northeast German population sample. Forensic Science International, 137, 125-132. https://doi.org/10.1016/j.forsciint.2003.06.001
Pol, W. (1989). Na lodach; Na wyspie; Na groblach: trzy obrazki znad Bałtyku. Gdańsk: Wydawnictwo Morskie.
Putzger, F.W., Baldamus, A., Koch, J., Schwabe, E. and others (1893). Historischer Schul-Atlas. Bielefeld - Leipzig: Velhagen & Klasing.
Quintana-Murci, L., Harmant, Ch., Quach, H., Balanovsky, O., Zaporozhchenko, V., Bormans, C., van Helden, P.D., Hoal, E.G., Behar, D.M. (2010). Strong maternal Khoisan contribution to the South African coloured population: A case of gender-biased admixture. The American Journal of Human Genetics, 86, 611-620. https://doi.org/10.1016/j.ajhg.2010.03.015
Reich, D. (2019). Kim jesteśmy, skąd przyszliśmy…: kopalny DNA i nowa nauka o przeszłości człowieka. Stare Groszki: Wydawnictwo CiS.
Reif, H. (1994). Ostelbische Agrargesellschaft im Kaiserreich und in der Weimarer Republik: Agrarkrise-junkerliche Interessenpolitik-Modernisierungsstrategien. Berlin: Akademie-verlag. https://doi.org/10.1524/9783050069531
Rębała, K., Mikulich, A.I., Tsybovsky, I.S., Siváková, D., Džupinková, Z., Szczerkowska-Dobosz, A., Szczerkowska, Z. (2007). Y-STR variation among Slavs: Evidence for the Slavic homeland in the Middle Dnieper Basin. Journal of Human Genetics, 52(5), 406-414. https://doi.org/10.1007/s10038-007-0125-6
Rębała, K., Tsybovsky, I.S., Mikulich, A.I., Szczerkowska, Z. (2012). Identyfikacja polimorfizmu typu Y-SNP w genie USP9Y i jego znaczenie w genotypowaniu alleli locus M46. Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii, 62, 165-170.
Rębała, K., Martínez-Cruz, B., Tönjes, A., Kovacs, P., Stumvoll, M., Lindner, I., Büttner, A., Wichmann, H.-E., Siváková, D., Soták, M., Quintana-Murci, L., Szczerkowska, Z., Comas, D., The Genographic Consortium (2013). Contemporary paternal genetic landscape of Polish and German populations: from early medieval Slavic expansion to post-World War II resettlements. European Journal of Human Genetics, 21(4), 415-422. https://doi.org/10.1038/ejhg.2012.190
Rodig, H., Grum, M., Grimmecke, H.-D. (2007). Population study and evaluation of 20 Y-chromosome STR loci in Germans. International Journal of Legal Medicine, 121, 24-27. https://doi.org/10.1007/s00414-005-0075-5
Rudnicki, M. (1936). Nadolny Rudolf. Germanísíerung oder Slavisierung. Slavia Occidentalis, 15, 211-250.
Rutkowski, J. (1953). Historia gospodarcza Polski do 1864 r. Warszawa: Książka i Wiedza.
Rykiel, Z. (1986). Ograniczenia meldunkowe jako bariery przestrzenne. Przegląd Geograficzny, 58(3), 395-409.
Sakson, A. (1994). Polska, Niemcy, mniejszość niemiecka w Wielkopolsce: przeszłość i teraźniejszość. Poznań: Instytut Zachodni.
Salmonowicz, S. (1987). Prusy, dzieje państwa i społeczeństwa. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Schich, W., Stephan, J. (2015). Strukturalne przemiany na Śląsku wywołane akcją kolonizacyjną na przykładzie biskupiego księstwa nyskiego. Studia Geohistorica, 3, 205-218.
Scott, J.W. (2018). Border politics in Central Europe: Hungary and the role of national scale and nationbuilding. Geographia Polonica, 91(1), 17-32. https://doi.org/10.7163/gpol.0101
Scozzari, R., Massaia, A., D'Atanasio, E., Myres, N.M., Perego, U.A., Trombetta, B., Cruciani, F. (2012). Molecular dissection of the basal clades in the human Y chromosome phylogenetic tree. PLoS ONE, 7(11): e49170. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0049170
Szczepankiewicz-Battek, J. (2005). Łużyce - przestrzeń dysocjacji kultur narodowych i religijnych. Słupsk: Pomorska Akademia Pedagogiczna w Słupsku.
Siatkowski, J. (2015). Historia badań nad wpływami słowiańskimi na język niemiecki. Gwary Dziś, 7, 141-154.
Siwek, T. (2012). Inner divisions of the Czech Republic. Geographia Polonica, 85(1), 23-31. https://doi.org/10.7163/gpol.2012.1.2
Skowronek, J., Tanty, M., Wasilewski, T. (1988). Historia Słowian południowych i zachodnich. Warszawa: PWN.
Skóra, W. (2004). Kaszubi bytowscy i lęborscy w świetle opracowania urzędnika MSZ II Rzeczypospolitej z 1930 roku. Acta Cassubiana, 4, 295-336.
Smólski, G. (1911). Z podróży na Pomorze, 7. Ziemia, 2(40), 557-660.
Sobczyński, M. (2008). Polskie doświadczenia w zakresie badania granic reliktowych i krajobrazu pogranicza. In M. Kulesza (ed.), Czas i przestrzeń w naukach geograficznych: Wybrane problemy geografii historycznej (pp. 66-78). Łódź: Wydawnictwa Uniwersytetu Łódzkiego.
Sosnowska, A. (2004). Zrozumieć zacofanie. Spory historyków o Europę Wschodnią (1947-1994). Warszawa: Trio.
Srokowski, S. (1937). Ludność Prus Wschodnich. Warszawa: Bellona.
Stawecki, P., Wrzesiński, W. (Ed.) (1986). Plebiscyty na Warmii, Mazurach i Powiślu w 1920 roku: wybór źródeł. Olsztyn: Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego.
Stepanova, S.V. (2019). The Northern Ladoga region as a prospective tourist destination in the Russian-Finnish borderland: Historical, cultural, ecological and economic aspects. Geographia Polonica, 92(4), 409-428. https://doi.org/10.7163/GPol.0156
Strzelczyk, J. (1976). Słowianie i Germanie u Niemczech środkowych we wczesnym średniowieczu. Poznań: Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Strzelczyk, J. (1976). Słowianie koło Erfurtu. Slavia Antiqua, 23, 211-228.
Strzelczyk, J. (1981). Problemy badań nad zachodnią peryferią osadnictwa słowiańskiego w Niemczech. In J. Strzelczyk (Ed.), Słowiańszczyzna Połabska między Niemcami a Polską (pp. 183-199), Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Sykes, B. (2007). Przekleństwo Adama. Przyszłość bez mężczyzn. Warszawa: Prószyński i Spółka.
Śladkowski, W. (1969). Kolonizacja niemiecka w południowo-wschodniej części Królestwa Polskiego w latach 1815-1915. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie.
Šołta, J. (1984). Zarys dziejów Serbołużyczan. Wrocław: Ossolineum.
Tetushkin, E. Ya. (2011). Genetic genealogy: History and methodology. Russian Journal of Genetics, 47(5), 1-14. https://doi.org/10.1134/s1022795411040132
Teztner, F. (1902). Die Slawen in Deutschland. Braunschweig: F. Vieweg und sohn.
Underhill, P.A., Poznik, G.D., Rootsi, S., Järve, M., Lin, A.A., Wang, J., … Di Cristofaro, J. (2014). The phylogenetic and geographic structure of Y-chromosome haplogroup R1a. European Journal of Human Genetics, 23(1), 124-131. https://doi.org/10.1038/ejhg.2014.50
Veeramah, K.R., Tönjes, A., Kovacs, P., Gross, A., Wegmann, D., Geary, P., Gasperikova, D., Klimes, I., Scholz, M., Novembre, J., Stumvoll, M. (2011). Genetic variation in the Sorbs of eastern Germany in the context of broader European genetic diversity. European Journal of Human Genetics, 19(9), 995-1001. https://doi.org/10.1038/ejhg.2011.65
Watson, J.D., Berry, A., Davies, K. (2018). DNA. Historia rewolucji genetycznej. Warszawa: Wydawnictwo CiS.
Wagner, P. (2005). Bauern, Junker und Beamte. Lokale Herrschaft und Partizipation im Ostelbien des 19. Jahrhunderts. Göttingen: Wallstein.
Weber, M. (1993). Entwickelungstendenzen in der Lage der ostelbischen Landarbeiter (1894). In M. Weber, Gesamtausgabe, I, 4, 1 (pp. 362-462), Tübingen: Mohr Siebeck.
von Wedel, J. (2011). "Landarbeiterenquete" Maxa Webera a transformacja z roku 1990. Przegląd Zachodniopomorski, 26(3), 165-177.
Weiher, G.R. (1991). Fractured metropolis: Political fragmentation and metropolitan segregation. Albany: State University of New York Press.
Więckowski, M. (2018). Political borders under ecological control in the Polish borderlands. Geographia Polonica, 91(1), 127-138. https://doi.org/10.7163/gpol.0105
Więckowski, M. (2019). Od barier i izolacji do sieci i przestrzeni transgranicznej - konceptualizacja cyklu funkcjonowania granic państwowych. Przegląd Geograficzny, 91(4), 443-466. https://doi.org/10.7163/przg.2019.4.1
Wolski, J. (Ed.) (1986). Atlas historyczny świata. Warszawa - Wrocław: PPWK.
Zabrocki, L. (1961). Transpozycje strukturalne prusko-polsko-niemieckie w zakresie nazw topograficznych Pomorza Mazowieckiego. In W. Taszycki, (Ed.), I Międzynarodowa Slawistyczna Konferencja Onomastyczna w Krakowie w dniach 22-24 października 1959. Księga referatów (pp. 201-232). Wrocław - Warszawa - Kraków: PWN.
Zastera, J., Roewer, L., Willuweit, S., Sekerka, P., Benesova, L., Minarik, M. (2010). Assembly of a large Y-STR haplotype database for the Czech population and investigation of its substructure. Forensic Science International: Genetics, 4, e75-e78. https://doi.org/10.1016/j.fsigen.2009.06.005