Wpływ cofki zbiornika zaporowego na koryto rzeki górskiej – perspektywy badań = The impact of dam-reservoir backwater on mountain river channel – research perspectives

Liro, Maciej; Krzemień, Kazimierz

doi:0033-2143 (print)

- ris
- BibTeX
- EndNote
- Csv

Wpływ cofki zbiornika zaporowego na koryto rzeki górskiej – perspektywy badań = The impact of dam-reservoir backwater on mountain river channel – research perspectives Liro, MaciejKrzemień, Kazimierz

Object structure

Wpływ cofki zbiornika zaporowego na koryto rzeki górskiej – perspektywy badań = The impact of dam-reservoir backwater on mountain river channel – research perspectives

Przegląd Geograficzny T. 92 z. 1 (2020)

Liro, Maciej : Autor ; Krzemień, Kazimierz : Autor

zbiornik zaporowy ; antropocen ; rzeka górska ; roślinność nadrzeczna

Strefa cofki zbiornika zaporowego to fragment dna doliny rzeki powyżej zbiornika zaporowego zalewany wodą podczas stanów wyższych niż jego normalny/średni poziom piętrzenia (tzw. zjawisko cofki). Oddziaływanie cofki na procesy fluwialne może wywoływać długookresowe zaburzenia w funkcjonowaniu abiotycznych i biotycznych elementów systemu fluwialnego, ponieważ wielkość i czas trwania zalewów wody związanych z cofką są większe niż te wynikające z naturalnego reżimu rzeki. Dotychczasowe prace pokazują, że oddziaływanie cofki na rzekę żwirodenną powoduje wymuszoną depozycję rumowiska korytowego i związane z tym zmiany morfologii koryta (faza 1) oraz depozycję drobnoziarnistego rumowiska przyczyniającą się do ekspansji roślinności nadrzecznej na nieporośnięte części koryta i prowadzącą do rozwoju stabilnego bocznie, krętego koryta (faza 2). W cofce może także dochodzić do przekształceń struktury roślinności nadrzecznej (np. eliminacji roślinności nieodpornej na stres wodny), przekształceń struktury siedlisk zwierząt nadrzecznych oraz wymuszonych zmian użytkowania terenu. Zmiany te mogą istotnie wpływać na funkcjonowanie systemu fluwialnego w strefie cofki i stanowią wyzwanie dla zagospodarowania przestrzennego tych stref. Szczególnie interesująca dla przyszłych badań wydaje się ilościowa analiza zmian interakcji hydrodynamika-osady-roślinność, wywołanych przez cofkę w ciekach górskich różnych stref klimatycznych.

Alibert M., Assani A.A., Gratton D., Leroux D., Laurencelle M., 2011, Statistical analysis of the evolution of a semialluvial stream channel upstream from an inversion-type reservoir: the case of the Matawin River (Quebec, Canada), Geomorphology, 131, s. 28-34. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2011.04.018
Azami K., Fukuyama A., Asaeda T., Takechi Y., Nakazawa S., Tanida K., 2013, Conditions of establishments for Salix community at lower-than-normal water levels along a dam reservoir shoreline, Landscape and Ecological Engineering, 9, s. 227-238. https://doi.org/10.1007/s11355-012-0200-9
Babiński Z., 1992, Współczesne procesy korytowe dolnej Wisły, Prace Geograficzne, 157, IGiPZ PAN, Warszawa.
Banach M., 1985, Osady denne - wskaźnik hydrodynamiki Zbiornika Włocławskiego, Przegląd Geograficzny, 57, 4, s. 487-497.
Banach M., 1988, Główne procesy a osady w strefie brzegowej zbiornika Włocławek, Przegląd Geograficzny, 60, s. 267-299.
Banach M., Kaczmarek H., Tyszkowski S., 2013, Rozwój osuwisk w strefie brzegowej sztucznych zbiorników wodnych na przykładzie osuwiska centralnego w Dobrzyniu nad Wisłą, Zbiornik Włocławski, Przegląd Geograficzny, 85, 3, s. 397-415. https://doi.org/10.7163/PrzG.2013.3.4
Bao Y., Gao P., He X., 2015, The water-level fluctuation zone of Three Gorges Reservoir a unique geomorphological unit, Earth-Science Review, 150, s. 14-24. https://doi.org/10.1016/j.earscirev.2015.07.005
Bätz N., Colombini P., Cherubini P., Lane S.N., 2016, Groundwater controls on biogeomorphic succession and river channel morphodynamics, Journal of Geophysical Research, Earth Surface, 121, s. 1-21. https://doi.org/10.1002/2016JF004009
Brandt SA, 2000, Classification of geomorphological effects downstream of dams, Catena, 40, s. 375-401. https://doi.org/10.1016/S0341-8162(00)00093-X
Corenblit D., Tabacchi E., Steiger J., Gurnell A.M., 2007, Reciprocal interactions and adjustments between fluvial landforms and vegetation dynamics in river corridors: a review of complementary approaches, Earth Science Review, 84, s. 56-86. https://doi.org/10.1016/j.earscirev.2007.05.004
Coulter A.A., Schultz S., Tristano E., Brey M.K., Garvey J.E., 2017, Restoration versus invasive species: bigheaded carps' use of a rehabilitated backwater, River Research and Applications, 33, s. 662-669. https://doi.org/10.1002/rra.3122
Cyberski J., 1965, Procesy denudacyjne w strefie przybrzeżnej Zbiornika Rożnowskiego, Prace Służby Hydrologicznej i Meteorologicznej, 3-4, s. 42-52.
Florek E., Florek W., Łęczyński L., 2008, Funkcjonowanie zbiorników zaporowych na Słupi jako czynnik rzeźbotwórczy, Landform Analysis, 7, s. 12-22.
Fryirs K., 2013, (Dis)Connectivity in catchment sediment cascades: A fresh look at the sediment delivery problem, Earth Surface Processes and Landforms, 38, s. 30-46. https://doi.org/10.1002/esp.3242
Fryirs K., Brierley G. J., Preston N.J., Kasai M., 2007, Buffers, barriers and blankets: The (dis)connectivity of catchment-scale sediment cascades, Catena, 70, s. 49-67. https://doi.org/10.1016/j.catena.2006.07.007
Gierszewski P.J., Szmańda J., Luc M., 2018, Zmiany układu koryt Wisły spowodowane funkcjonowaniem stopnia wodnego "Włocławek" na podstawie analizy zdjęć lotniczych, Przegląd Geograficzny, 87, 3, s. 517-533. https://doi.org/10.7163/PrzG.2015.3.6
Gorczyca E., 2016, Rozwój Górskich Żwirodennych Koryt Rzecznych w Warunkach Antropopresji, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Grant G.E., 2012, The geomorphic response of gravel-bed rivers to dams: Perspectives and prospects, [w:] M. Church, P.M. Biron, A.G. Roy (red.), Gravel-bed Rivers: Processes, Tools, Environments, John Wiley & Sons, s. 165-181. https://doi.org/10.1002/9781119952497.ch15
Gregory K.J., 2006, The Human Role in Changing River Channels, Geomorphology, 79, s. 172-191. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2006.06.018
Gurnell A., Morrissey I.P., Boitsidis A.J., Bark T., Clifford N.J., 2006, Initial adjustment within a new river channel: Interactions between fluvial processes, colonizing vegetation, and bank profile development, Environmental Management, 38, s. 580-596. https://doi.org/10.1007/s00267-005-0190-6
Gurnell A.M., Bertoldi W., Corenblit D., 2012, Changing river channels: the roles of hydrological processes, plant and pioneer fluvial landforms in humid temperate, mixed load, gravel-bed rivers, Earth Science Review, 111, s. 129-141. https://doi.org/10.1016/j.earscirev.2011.11.005
Gurnell A.M., Corenblit D., García de Jalón D., González del Tánagod M., Grabowski R.C., O'Hare M.T., Szewczyk M., 2016, A conceptual model of vegetation hydrogeomorphology interactions within river corridors, River Research and Applications, 32, s. 142-163. https://doi.org/10.1002/rra.2928
Hupp C.R., Osterkamp W.R., 1996, Riparian Vegetation and Fluvial Geomorphic Processes, Geomorphology, 14, s. 277-295. https://doi.org/10.1016/0169-555X(95)00042-4
Kaczmarek H., 2018, Ewolucja strefy brzegowej nizinnych zbiorników zaporowych w warunkach dużych wahań poziomu wody na przykładzie zbiornika Jeziorsko na Warcie, Prace Geograficzne, 258, IGiPZ PAN, Warszawa.
Keddy P.A., 2010, Wetland Ecology: Principles and Conservation, Cambridge University Press, Cambridge, UK. https://doi.org/10.1017/CBO9780511778179
Klimek K., Łajczak A., Zawilińska L., 1990, Sedimentary environment of the modern Dunajec Delta in the artificial Rożnów Lake, Carpathian Mts., Quaestiones Geographicae, 11/12, s. 81-92.
Korpak J., 2007, The influence of river training on mountain channel changes (Polish Carpathians Mountains), Geomorphology, 92, s. 166-181. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2006.07.037
Korpak J., Krzemień K., Radecki-Pawlik A., 2008, Wpływ czynników antropogenicznych na zmiany koryt cieków karpackich, Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich, 4, seria: Monografia, Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi PAN, Kraków.
Książek L., 2006, Morfologia koryta rzeki Skawy w zasięgu cofki zbiornika Świnna Poręba, Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich, 4, 1, s. 249-267.
Leopold L.B., Bull W.B., 1979, Base level, aggradation, and grade, Proceedings of the American Philosophical Society, 123, s. 168-202.
Leopold L.B., Wolman M.G., Miller J.P., 1964, Fluvial Processes in Geomorphology, Freeman, San Francisco.
Liro M., 2014, Conceptual model for assessing the channel changes upstream from dam reservoir, Quaestiones Geographicae, 33, s. 61-74. https://doi.org/10.2478/quageo-2014-0007
Liro M., 2015, Gravel-bed channel changes upstream of a reservoir: the case of the Dunajec River upstream of the Czorsztyn Reservoir, southern Poland, Geomorphology, 228, s. 694-702. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2014.10.030
Liro M., 2016, Development of sediment slug upstream from the Czorsztyn Reservoir (southern Poland) and its interaction with river morphology, Geomorphology, 253, s. 225-238. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2015.09.018
Liro M., 2017, Dam-induced base-level rise effects on the gravel-bed channel planform, Catena, 153, s. 143-156. https://doi.org/10.1016/j.catena.2017.02.005
Liro M., 2019, Dam reservoir backwater as a field-scale laboratory of human-induced changes in river biogeomorphology: A review focused on gravel-bed rivers, Science of the Total Environment, 651, s. 2899-2912. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2018.10.138
Łajczak A., 1986, Retencja rumowiska w zbiornikach zaporowych karpackiego dorzecza Wisły, Czasopismo Geograficzne, 1, s. 47-77.
Łajczak A., 1995, Studium nad zamulaniem wybranych zbiorników zaporowych w dorzeczu Wisły, Monografie Komisji Gospodarki Wodnej PAN, 8, Kraków.
Łajczak A., 1996, Modelling the long-term course of non-flushed reservoir sedimentation and estimating the life of dams, Earth Surface Processes and Landforms, 21, s. 1091-1107. https://doi.org/10.1002/(SICI)1096-9837(199612)21:12<1091::AID-ESP653>3.0.CO;2-2
Łajczak A., 1999, Współczesny transport i sedymentacja materiału unoszonego w Wiśle i jej dopływach, Monografie Komitetu Gospodarki Wodnej PAN, 15, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej.
Łajczak A., 2006, Deltas in dam-retained lakes in the Carpathian part of the Vistula Drainage Basin, Prace Geograficzne, 116, s. 99-109.
Maddock T. Jr., 1966, Behaviour of channels upstream from reservoirs, International Association of Hydrological Sciences Publication, 77, s. 812-823.
Nicholas A.P., Ashworth M.J., Kirkby M.G., Macklin M.G., Murray T., 1995, Sediment slugs: Largescale fluctuations in fluvial sediment transport rates and storage volumes, Progress in Physical Geography, 19, s. 500-519. https://doi.org/10.1177/030913339501900404
Petts G.E., Gurnell A.M., 2005, Dams and geomorphology: Research progress and future directions, Geomorphology, 71, s. 27-47. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2004.02.015
Rahmonow O., Rzętała M., Rzętała M.A., 1998, Zbiornik Dzierżno Duże - rola roślinności w rozwoju procesów brzegowych, [w:] Geografia w kształtowaniu i ochronie środowiska oraz transformacji regionu górnośląskiego. Referaty, komunikaty, postery, II. Oddział Katowicki PTG, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec, s. 107-108.
Rzętała M., 2003, Procesy brzegowe i osady denne wybranych zbiorników wodnych w warunkach zróżnicowanej antropopresji (na przykładzie Wyżyny Śląskiej i jej obrzeży), Wydawnictwo UŚ, Katowice.
Skalak K.J., Benthem A.J., Schenk E.R., Hupp C.R., Galloway J.M., Nustad A.R., Wiche W.J., 2013, Large dams and alluvial rivers in the Anthropocene: The impacts of the Garrison and Oahe Dams on the Upper Missouri River, Anthropocene, 2, s. 51-64. https://doi.org/10.1016/j.ancene.2013.10.002
Skalak K.J., Benthem A.J., Hupp C.R., Schenk E.R., Galloway J.M., Nustad A.R., 2017, Flood effects provide evidence of an alternate sTabela state from dam management on the upper Missouri River, River Research and Applications, 33, s. 889-902. https://doi.org/10.1002/rra.3084
Tang Q., Bao Y., He X., Zhou H., Cao Z., Gao P., Zhong R., Hu Y., Zhang X., 2014, Sedimentation and associated trace metal enrichment in the riparian zone of the Three Gorges Reservoir, China, Science of the Total Environment, 479-480, s. 258-266. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2014.01.122
Tang Q., Bao Y., He X., Fu, B., Collins A.L., Zhang X., 2016, Flow regulation manipulates contemporary seasonal sedimentary dynamics in the reservoir fluctuation zone of the Three Gorges Reservoir, China, Science of the Total Environment, 548-549, s. 410-420. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2015.12.158
Verry E.S., Dolloff C.A., Manning M.E., 2004, Riparian ecotone: A functional definition and delineation for resource assessment, Water Air Soil Pollutions Focus, 4, s. 67-94. https://doi.org/10.1023/B:WAFO.0000012825.77300.08
Volke M.A., Scott M.L., Johnson W.C., Dixon M.D., 2015, The ecological significance of emerging deltas in regulated rivers, Bioscience, 20, s. 1-14.
Volke M.A., Johnson W.C., Dixon M.D., Scott M.L., 2019, Emerging reservoir delta-backwaters: biophysical dynamics and riparian biodiversity, Ecological Monographs, e01363, https://doi. org/10.1002/ecm.1363 (01.10.2019).
Wang B., Yan D., Wen A., Chen J., 2016, Influencing factors of sediment depositon and their spatial variability in riparian one of the Three Gorges Reservoir, Journal of Mountain Science, 13, s. 1387-1396. https://doi.org/10.1007/s11629-015-3806-1
Wiejaczka Ł., 2011, Wpływ zbiornika wodnego Klimkówka na abiotyczne elementy środowiska przyrodniczego w dolinie Ropy, Prace Geograficzne, 229, IGiPZ PAN, Warszawa.
Wiejaczka Ł., Kijowska-Strugała M., 2015, Assessment of the hydromorphological state of Carpathian rivers above and below reservoirs, Water and Environment Journal, 29, s. 277-287. https://doi.org/10.1111/wej.12082
Wiejaczka Ł., Kiszka K., Bochenek W., 2014, Changes of the morphology of the Ropa River - upstream and downstream of the Klimkówka Water Reservoir, Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica, 48, s. 61-76. https://doi.org/10.1515/sgcb-2015-0005
Williams G.P., Wolman M.G., 1984, Downstream effects of dams on alluvial rivers, Geological Survey Professional Paper, 1286. https://doi.org/10.3133/pp1286
Xu J., 1990, Complex response in adjustment of Weihe channel to the construction of the Sanmenxia Reservoir, Zeitschrift für Geomorphologie, 34, s. 233-245.
Xu J., 2001, Adjustment of mainstream - tributary relation upstream from a reservoir: an example from the Laohahe River, China, Zeitschrift für Geomorphologie, 45, s. 359-372.
Xu J., Shi C., 1997, The river channel pattern change as influenced by the floodplain geoecosystem: An example from the Hongshan Reservoir, Zeitschrift für Geomorphologie, 41, s. 97-113.
Ziętara T., 1992, Wstępne wyniki badań i prognozy dotyczące przebiegu niszczenia brzegów zbiornika w Dobczycach, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP, 151, Prace Geograficzne, 14, Kraków, s. 95-107.