Z dziejów luteranizmu w Łatgalii w tzw. czasach polskich (1561–1772)

History of Lutheran confession in the former Polish Livonia (Latvian Latgale) is very poorly investigated. Minor interest in this matter, which is fascinating due to Latgale location and its functioning in the cultural borderland, is mainly the effect of a serious decomposition of the source base and its strong dispersion. This text is aimed at showing a general outline of the history of Latgale Lutheranism in a period, when the so-called Polish Livonia belonged to the Polish-Lithuanian Commonwealth (1561-1772). Particular emphasis is put on Lutherans’ relations with Catholics, who had a privileged position in Latgale in the “Polish times”.

Allgemeines Schriftstellerund Gelehrten Lexikon der Provinzen Livland, Esthland und Kurland, Bd. 3, bearb. J. F. von Recke, K. E. Napiersky, Mitau 1831
Amburger E., Die Pastoren der evangelischen Kirchen Rußlands vom Ende des 16. Jahrhunderts bis 1937. Ein biographisches Lexikon, Lüneburg–Erlangen 1998
Angermann N., Die russische Herrschaft im östlichen und mittleren Livland 1654–1667, w: Aus der Geschichte Alt-Livlands. Festschrift für Heinz von zur Mühlen zum 90. Geburtstag, hrsg. B. Jähnig, K. Militzer, Münster 2004, s. 351–367
Arbusow L., Die Einführung der Reformation in Liv-, Estund Kurland, Leipzig 1921
Balcerek M., Narodziny Polskich Inflant. Walki o Dyneburg w latach 1625–1627, w: Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, t. 3: Inflanty Polskie, red. W. Walczak, K. Łopatecki, Białystok 2012, s. 125–138
Baltisches Historisches Ortslexikon, hrsg. H. Feldmann, H. von zur Mühlen, Bd. 2: Lettland (Südlivland und Kurland), bearb. H. Feldmann, R. von Kymmel, D. Lydike, H. von zur Mühlen, C. Redlich, S. Weikert-Girgensohn, Köln–Wien 1990
Bobiatyński K., Daugavpils un Poļu Inflantija (Latgale) Polijas-Lietuvas (Žečaspospoļitas) valsts kara laikā ar Maskaviju 1654.–1655. gadā, „Latvijas Kara muzeja gadagramata”, 6, 2005, s. 82–95
Bobiatyński K., Dyneburg i Inflanty Polskie podczas wojny Rzeczypospolitej z Moskwą 1654–1656, „Zapiski Historyczne”, 70, 2005, 2–3, s. 107–123
Bobiatyński K., Michał Kazimierz Pac – wojewoda wileński, hetman wielki litewski. Działalność polityczno-wojskowa, Warszawa 2008
Bobiatyński K., Między Rzeczpospolitą a Moskwą – Dyneburg i Inflanty Polskie w latach 1665–1667, „Zapiski Historyczne”, 76, 2011, 3, s. 37–55
Caune A., Ose I., Latvijas viduslaiku mūra baznīcas 12. gs. beigas – 16. gs. sākums. Enciklopēdija, Rīga 2010
Christiani T., Die Gegenreformation in Livland, „Baltische Monatsschrift”, 36, 1889, 7, s. 567–611
Ciara S., Senatorowie i dygnitarze koronni w drugiej połowie XVII wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków 1990
Dopkewitsch H., Die Burgsuchungen in Kurland und Livland vom 13.–16. Jahrhundert, „Mitteilungen aus der livländischen Geschichte”, 25, 1933–1937, 1, s. 1–108
Dybaś B., Geschichtsdenken, Integration und Identität in Livland um die Mitte des 18. Jahrhunderts. Zur livländischen Geschichte im historischen Werk des Hochadeligen Jan August Hylzen, „Zeitschrift für historische Forschung”, 29, 2002, s. 81–97
Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995, oprac. L. Grzebień SJ, Kraków 2004
Gil A., Kościoły wschodnie w Inflantach i ich zaplecze w okresie od XIII do początku XIX wieku. Konteksty, uwarunkowania, tradycje, Lublin 2019
Helk V., Die Jesuiten in Dorpat 1583–1625. Ein Vorposten der Gegenreformation in Nordosteuropa, Odense 1977
Hormuth D., „Livonia est omnis divisa in partes tres”. Studien zum mental mapping der livländischen Chronistik in der Frühen Neuzeit (1558–1721), Stuttgart 2012 (Quellen und Studien zur Geschichte des östlichen Europa, Bd. 79)
Inglot M. SJ, Kolegium księży Jezuitów w Iłłukszcie, Kraków 2000
Jankiewicz A., Inflanty i Księstwo Kurlandii i Semigalii – inflanckie „Prusy” trochę inaczej – parę uwag o zapomnianej Unii Wileńskiej 1561 roku, „Miscellanea Historico-Archivistica”, 20, 2013, s. 19–42
Jeziorski P. A., Hylzenowie w Gdańsku. Szkic do dziejów elit dawnego województwa inflanckiego, „Zapiski Historyczne”, 80, 2015, 3, s. 151–168
Jeziorski P. A., Właściciele majątków ziemskich na terenie Inflant Polskich u schyłku XVI wieku, w: Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, t. 3: Inflanty Polskie, red. W. Walczak, K. Łopatecki, Białystok 2012, s. 51–79
Jeziorski P. A., Podróże edukacyjne zamożnej szlachty z województwa inflanckiego w XVIII wieku. Przykład Borchów i Hylzenów, „Miscellanea Historico-Archivistica”, 24, 2017, s. 11–24
Jeziorski P. A., Wydarzenia z lat 1768–1772 w województwie (księstwie) inflanckim w świetle korespondencji rodziny Broel-Platerów, w: Litwa i jej sąsiedzi w relacjach wzajemnych (XVII–XIX w.), red. I. Janicka, A. Kołodziejczyk, Olsztyn–Gdańsk 2014, s. 25–40
Kallmeyer T., Die evangelischen Kirchen und Prediger Kurlands, bearb. G. Otto, Riga 1910
Kaminska R., Bistere A., Sakrālās arhitektūras un mākslas mantojums Rēzeknes pilsētā un rajonā, Rīga 2011
Kaminska R., Bistere A., Sakrālās arhitektūras un mākslas mantojums vēsturiskajā Krāslavas rajonā, Rīga 2015
Karge P., Die Reformation und Gottesdienstordnung des Markgrafen-Erzbischofs Wilhelm von Riga vom März 1546, „Mitteilungen aus der livländischen Geschichte”, 22, 1924, 2, s. 120–161
Kļava V., Die livländische Reformation im Spiegel der lettischen Geschichtswissenschaft, w: Die baltischen Lande im Zeitalter der Reformation und Konfessionalisierung. Livland, Estland, Ösel, Ingermanland, Kurland und Lettgallen. Stadt, Land und Konfession 1500–1721, Bd. 4, hrsg. M. Asche, W. Buchholz, A. Schindling, Münster 2012, s. 123–146
Kleeberg G., Die polnische Gegenreformation in Livland, Leipzig 1931
Konarski S., Platerowie, Buenos Aires–Paryż 1967
Kreem J., Die livländischen Reformation im Spiegel der estnischen Geschichtswissenschaft, w: Die baltischen Lande im Zeitalter der Reformation und Konfessionalisierung. Livland, Estland, Ösel, Ingermanland, Kurland und Lettgallen. Stadt, Land und Konfession 1500–1721, Bd. 4, hrsg. M. Asche, W. Buchholz, A. Schindling, Münster 2012, s. 99–121
Kriegseisen W., Społeczność ewangelicka wobec państwa w XVI–XVIII w. – ciągłość i zmiana, w: My i oni. Społeczeństwo nowożytnej Rzeczypospolitej wobec państwa, red. W. Kriegseisen, Warszawa 2016, s. 159–198
Loit A., Reformation und Konfessionalisierung in den ländlichen Gebieten der baltischen Lande von ca. 1500 bis zum Ende der schwedischen Herrschaft, w: Die baltischen Lande im Zeitalter der Reformation und Konfessionalisierung. Livland, Estland, Ösel, Ingermanland, Kurland und Lettgallen. Stadt, Land und Konfession 1500–1721, Bd. 1, hrsg. M. Asche, W. Buchholz, A. Schindling, Münster 2009, s. 49–216
Łukaszewicz J., O kościołach braci czeskich w dawnej Wielkiejpolsce, Poznań 1835
Manteuffel G., Inflanty Polskie oraz Listy znad Bałtyku, wstęp, red. i oprac. K. Zajas, Kraków 2009
Mariani A., I gesuiti e la nobiltà polacco-lituana nel tardo periodo sassone (1724–1763). Cultura e istruzione fra tradizione e innovazione, Poznań 2014
Massalski E. T., Tablice porównawcze wszystkich wiadomych monet, wag i miar, wyrachowanych na monety, wagi i miary nowe francuskie, nowe polskie i rossijskie, Petersburg 1834
Mašnovskis V., Latvijas luterāņu baznīcas. Vēsture, arhitektūra, māksla un memoriālā kultūra. Enciklopēdija četros sējumos, t. 1–2, [Rīga] 2005–2006
Merczyng H., Zbory i senatorowie protestanccy w dawnej Polsce, Warszawa 1904
Michalski S., „Hölzer wurden zu Menschen”. Die reformatorischen Bilderstürme in den baltischen Landen zwischen 1524 und 1526, w: Die baltischen Lande im Zeitalter der Reformation und Konfessionalisierung. Livland, Estland, Ösel, Ingermanland, Kurland und Lettgallen. Stadt, Land und Konfession 1500–1721, Bd. 4, hrsg. M. Asche, W. Buchholz, A. Schindling, Münster 2012, s. 147–162
Nachrichten ueber die Prediger der Buschhofschen und Holmhofschen Gemeinde in der Selburgischen Praepositur in Curland seit der Reformation, „Das Inland. Eine Wochenschrift fuer Liv-, Esthund Curlaendische Geschichte, Geographie, Statistik und Litteratur”, 25, 1836, kol. 427–430
Nagielski M., Gwardia królewska szkołą korpusu oficerskiego autoramentu cudzoziemskiego Rzeczypospolitej za dwóch ostatnich Wazów (1632–1668), „Przegląd Historyczny”, 73, 1982, 3–4, s. 207–226
Nagielski M., Liczebność i organizacja gwardii przybocznej i komputowej za ostatniego Wazy (1648–1668), Warszawa 1989
Napiersky K. E., Beiträge zur Geschichte der Kirchen und Prediger in Livland, H. 3: Lebensnachrichten von den livländischen Predigern, mit litterärischen Nachweisen, T. 2, Mitau 1851
Natanson-Leski J., Epoka Stefana Batorego w dziejach granicy wschodniej Rzeczypospolitej, Oświęcim 2014 (reedycja wyd. z 1930)
Neitmann K., Die Spätzeit des Deutschen Ordens in Livland im Spiegel der „Livländischen Güterurkunden”, w: Aus der Geschichte Alt-Livlands. Festschrift für Heinz von zur Mühlen zum 90. Geburtstag, hrsg. B. Jähnig, K. Militzer, Münster 2004, s. 185–237
Niesiecki K., Herbarz polski, t. 6, wyd. J. N. Bobrowicz, Lipsk 1841
Ogle K., The Evidences of the Activity of the Jesuits in the Architectural Heritage of Polish Livonia, w: Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, t. 3: Inflanty Polskie, red. W. Walczak, K. Łopatecki, Białystok 2012, s. 437–450
Otto G., Ergänzungen zu: „Die öffentlichen Schulen Kurlands zu herzoglicher Zeit 1567–1806”, „Sitzungsberichte der kurländischen Gesellschaft für Literatur und Kunst und Jahresbericht des kurländischen Provinzialmuseums aus dem Jahre 1911”, (Mitau) 1912
Putniņa M., Sakrālās arhitektūras un mākslas mantojums vēsturiskajos Aizkraukles un Jēkabpils rajonos, Rīga 2018
Rachuba A., Armia Wielkiego Księstwa Litewskiego jako czynnik unifikacji narodowej i kulturowej, „Przegląd Historyczny”, 88, 1997, 2, s. 237–246
Raczkiewicz D., Udział rajtarii litewskiej w wojnie inflanckiej ze Szwecją w latach 1621–1622, „Studia Historyczne”, 58, 2015, 1, s. 3–24
Rączka-Jeziorska T., Jeziorski P. A., Z dziejów Liksny w dawnych Inflantach Polskich. Ludzie i miejsca, w: Naród bez państwa na drogach do nowoczesności. Książka jubileuszowa w 70. rocznicę urodzin Profesora Szczepana Wierzchosławskiego, red. M. Niedzielska, Toruń 2017, s. 235–271
Schmidt Ch., Auf Felsen gesät. Die Reformation in Polen und Livland, Göttingen 2000
Selart A., Die Rolle des Deutschen Ordens bei der Entstehung der Pfarrorganisation in Livland, „Ordines Militares. Colloquia Torunensia Historica. Yearbook for the Study of the Military Orders”, 23, 2018, s. 43–74
Spārītis O., Kirchliche Kunst und Architektur in den lettischsprachigen Regionen der baltischen Lande im Zeitalter von Reformation und Konfessionalisierung, w: Die baltischen Lande im Zeitalter der Reformation und Konfessionalisierung. Livland, Estland, Ösel, Ingermanland, Kurland und Lettgallen. Stadt, Land und Konfession 1500–1721, Bd. 2, hrsg. M. Asche, W. Buchholz, A. Schindling, Münster 2010, s. 103–173
Straube G., Die „polnische Gegenreformation” in Livland – Ziele und Realitäten, w: Prusy i Inflanty między średniowieczem a nowożytnością. Państwo, społeczeństwo, kultura. Zbiór studiów, red. B. Dybaś, D. Makiłła, Toruń 2003, s. 117–123
Strods H., Skład etniczny ludności Łatgalii (b. Inflant Polskich) w latach 1772–1959, „Przegląd Zachodniopomorski”, 4 (33), 1989, 3–4, s. 161–210
Tarvel E., Kirche und Bürgerschaft in den baltischen Städten im 16. und 17. Jahrhundert, w: Die baltischen Lande im Zeitalter der Reformation und Konfessionalisierung. Livland, Estland, Ösel, Ingermanland, Kurland und Lettgallen. Stadt, Land und Konfession 1500–1721, Bd. 4, hrsg. M. Asche, W. Buchholz, A. Schindling, Münster 2012, s. 17–99
Tazbir J., Propaganda kontrreformacji wśród chłopów inflanckich (1582–1621), „Kwartalnik Historyczny”, 65, 1958, 3, s. 720–741
Torklus Ch. von, Die Formierung der mittelalterlichen Kirche Livlands. Strukturen, Träger und Inhalte der kirchlichen Nacharbeit (13.–16. Jahrhundert), Bd. 3: Anhang, Bonn 2012
Tyszkowski K., Polska polityka kościelna w Inflantach (1581–1621), w: Polska a Inflanty, Gdynia 1939, s. 55–97
Urzędnicy inflanccy XVI–XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Mikulski, A. Rachuba, Kórnik 1994 (Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII–XVIII wieku, t. 9)
Urzędnicy województw kijowskiego i czernihowskiego XV–XVIII wieku. Spisy, oprac. E. Janas, W. Kłaczewski, Kórnik 2002 (Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII–XVIII wieku, t. 3)
Wittram R., Baltische Geschichte. Die Ostseelande Livland, Estland, Kurland 1180–1918, München 1954
Wittram R., Die Reformation in Livland, w: Baltische Kirchengeschichte. Beiträge zur Geschichte der Missionierung und der Reformation, der evangelisch-lutherischen Landeskirchen und des Volkskirchentums in den baltischen Landen, hrsg. R. Wittram, Göttingen 1956, s. 35–52
Wróbel Ł., Źródła do dziejów magnackiego rodu. O egodokumentach trzech pokoleń Hylzenów, „Klio. Czasopismo Poświęcone Dziejom Polski i Powszechnym”, 45, 2018, 2, s. 37–59
Załęski S., Jezuici w Polsce, t. 4, cz. 3: Kolegia i domy założone w drugiej dobie rządów Zygmunta III i za rządów Władysława IV, 1608–1648; cz. 4: Kolegia i domy założone za królów Jana Kazimierza, Michała, Jana III, obydwóch Sasów i Stanisława Augusta, 1648–1773, Kraków 1905
Балтийский вопрос в конце XV–XVI вв. Сборник научных статей, red. А. И. Филюшкин, Москва 2010
Новодворскій В., Борьба за Ливонію между Москвою и Рѣчью Посполитою (1570–1582). Историко-критическое изслѣдованіе, С.-Петербургъ 1904
Рончка-Езиорска Т., Езиорски П. А., Базилианский „монастырь” в Якобштадте в свете источников из архива графов Борхов в Вараклянах, „Vēsture. Avoti un Cilvēki. History. Sources and People”, 22, 2019, s. 191–200