Od tez Marcina Lutra do kazań Jacoba Heggego. Kościół w Gdańsku w przededniu pierwszych wystąpień reformacyjnych

Przedmiotem niniejszej analizy jest sytuacja Kościoła w Gdańsku w latach 1517–1522, w przededniu pierwszych wystąpień reformacyjnych w tym ważnym dla Prus Królewskich i Polski ośrodku miejskim. W artykule na podstawie literatury przedmiotu, a przede wszystkim zachowanych dokumentów, pism, listów oraz akt działalności biskupa włocławskiego, ordynariusza miejsca, zrekonstruowano przebieg wydarzeń poprzedzających działalność pierwszego reformatora Gdańska, Jacoba Heggego. Istotnym celem badań jest odpowiedź na pytanie, czy zapoczątkowane wystąpieniem Marcina Lutra reformacyjne wrzenie miało jakikolwiek wpływ na sytuację Kościoła w Gdańsku. Przypadek Gdańska zestawiono z sytuacją w kilku miastach Polski i Rzeszy, m.in. w Krakowie, Lubece, Hamburgu.

Arnold U., Luther und Danzig, „Zeitschrift für Ostforschung”, 21, 1972, s. 101–112
Baszanowski J., Przemiany demograficzne w Gdańsku w latach 1601–1846, Gdańsk 1995
Birecki P., Powstanie, rozwój i trwanie Kościoła luterańskiego w Prusach Królewskich (1517–1772), w: W 500-lecie Reformacji (1517–2017). Z dziejów kościołów ewangelickich w dawnych Prusach Królewskich i Książęcych, t. 1: Tereny dawnych Prus Królewskich, red. J. Kłaczkow, G. Jasiński, P. Birecki, Toruń 2017, s. 21–48
Biskup M., O początkach reformacji luterańskiej w Prusach Królewskich, „Kwartalnik Historyczny”, 100, 1993, 4, s. 101–112
Biskup M., Tomczak A., Mapy województwa pomorskiego w drugiej połowie XVI w., Toruń 1955
Bogdanowicz S., Kościół św. Piotra i Pawła w Gdańsku, Gdańsk 1993
Bogucka M., Luter a Gdańsk. Społeczne przesłanki zwycięstwa luteranizmu w Gdańsku w XVI wieku, „Rocznik Gdański”, 43, 1983, 1, s. 55–63
Bogucka M., Przemiany społeczne i walki społeczno-polityczne, w: Historia Gdańska, t. 2, red. E. Cieślak, Gdańsk 1982, s. 208–259
Czaplewski P., Wykaz oficjałów gdańskich i pomorskich od 1467 – 1824 r., „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 19, 1912, s. 3–128
Drost W., Kunstdenkmäler der Stadt Danzig, Bd. 5, bearb. F. Svoboda, Stuttgart 1972
Dworzaczkowa J., O genezie i skutkach rewolty gdańskiej 1525/26, „Roczniki Historyczne”, 28, 1962, s. 97–109
Freytag H., Die Beziehungen Danzigs zu Wittenberg in der Zeit der Reformation, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins”, 38, 1898, s. 1–114
Gralath D., Versuch einer Geschichte Danzigs, Th. 1, Königsberg 1789
Hirsch Th., Die Ober-Pfarrkirche von St. Marien in Danzig in ihren Denkmälern und ihren Beziehungen zum kirchlichen Leben Danzigs, Th. 1, Danzig 1843
Jank T., Zespół kościelny Św. Trójcy w Gdańsku. Historia, zabytki, opowieści, Gdańsk 2002
Kobus A., Rządcy placówek duszpasterskich Archidiecezji Gdańskiej, Gdańsk–Pelplin 2014
Kościelak S., Dzieje wyznaniowe Gdańska od XVI do początku XIX w., w: Gdańsk protestancki w epoce nowożytnej. W 500-lecie wystąpienia Marcina Lutra, t. 1: Eseje, red. E. Kizik, S. Kościelak, Gdańsk 2017, s. 64–91
Kościelak S., Dzieje wyznaniowe Prus Królewskich w XVI–XVIII w., w: Prusy Królewskie. Społeczeństwo, kultura, gospodarka 1454–1772, red. E. Kizik, Gdańsk 2012, s. 204–263
Kościelak S., Katolicy w protestanckim Gdańsku od drugiej połowy XVI do końca XVIII wieku, Gdańsk 2012
Kościelak S., Kaznodzieje ewangeliccy w kościele św. Jakuba, w: Szpital i kościół św. Jakuba. 600 lat fundacji gildii szyprów w Gdańsku, red. A. Sroka, Toruń 2009, s. 167–199
Kościelak S., Nieruchomości katolickich instytucji kościelnych w Gdańsku od XVI po początek XIX wieku, w: Studia i materiały do dziejów domu gdańskiego, cz. 2, red. E. Kizik, Gdańsk–Warszawa 2011, s. 53–108
Kowalski W., Reformacja w Krakowie w XVI wieku, w: Reformacja w Krakowie, red. Z. Noga, Kraków 2018, s. 25–42
Krzyżanowski L., Kościół filialny Św. Ducha zwany Kaplicą Królewską i zespół budynków plebanii, w: Katalog zabytków sztuki. Miasto Gdańsk, cz. 1, Główne Miasto, red. B. Roll, I. Strzelecka, Warszawa 2006 (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, seria nowa, t. 8, cz. 1), s. 124–129
Kubicki R., Franciszkanie w Gdańsku – zaplecze społeczne klasztoru oraz jego związki z miastem w XV i pierwszej połowie XVI w., „Nasza Przeszłość”, 115–116, 2011, s. 163–182
Kubicki R., Środowisko dominikanów kontraty pruskiej od XIII do połowy XVI w., Gdańsk 2007
Kubicki R., Zakony mendykanckie w Prusach Krzyżackich i Królewskich od XIII do połowy XVI wieku, Gdańsk 2018
Löschin G., Geschichte Danzigs von der ältesten bis zu neusten Zeit, Th. 1, Danzig 1828
Małłek J., Polska wobec luteranizacji Prus, OiRwP, 49, 2005, s. 5–18
Możdżeń J., The Beginnings of the Reformation in the Light of Gdańsk and Königsberg Chroniclers of the First Half of the 16th Century, „Zapiski Historyczne”, 82, 2017, 1, s. 71–96
Możdżeń J., Przedstawianie świata przez kronikarzy gdańskich na przełomie XV i XVI w., Toruń 2016
Możejko B., Kaczor D., Śliwiński B., Zarys dziejów klasztoru dominikańskiego w Gdańsku od średniowiecza do czasów nowożytnych (1226/1227–1835), w: Archeologia Gdańska, t. 1, red. H. Paner, Gdańsk 2009, s. 137–214
Noga Z., Krakowska Rada Miejska a reformacja, w: Reformacja w Krakowie, red. Z. Noga, Kraków 2018, s. 43–66
Noga Z., Reformacja w Krakowie w XVI–XVIII wieku i jej skutki, „Czasy Nowożytne”, 31, 2018, s. 291–300
Nowak Z., Pankracy Klemme – gdański działacz reformacyjny i jego księgozbiór, w: idem, Po starą księgę sięgam ze wzruszeniem. Szkice z dziejów i kultury książki w Prusach Królewskich od XV do XVIII wieku, Gdańsk 2008, s. 283–292
Nowicki T., Plebani archidiakonatu pomorskiego w XVIII wieku. Studium prozopograficzne, Lublin 2008 (Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. Prace Wydziału Historyczno-Filologicznego, t. 147)
Oliński P., Fundacje mieszczańskie w miastach pruskich w okresie średniowiecza i na progu czasów nowożytnych (Chełmno, Toruń, Elbląg, Gdańsk, Królewiec, Braniewo), Toruń 2008
Piwarski K., Dzieje Gdańska w zarysie, Gdańsk–Bydgoszcz–Szczecin 1946
Postel R., Kirche und Stadt in Lübeck am Beginn der Reformation, „Zeitschrift des Vereins für Lübeckische Geschichte und Altertumskunde”, 85, 2005, s. 167–182
Redner L., Skizzen aus der Kirchengeschichte Danzigs, Danzig 1875
Schnaase E., Geschichte der evangelischen Kirche Danzigs, Danzig 1862
Siewert G. V., Geschichte der Reformation in Danzig, bis zu ihrer gäntzlichen Unterdrückung, „Preussiches Provinzial-Kirchenblatt”, 3, 1841, s. 144–170, 197–233
Simson P., Danzigs Geschichte, w: Monographien deutscher Städte, Bd. 6, hrsg. E. Stein, Danzig–Oldenburg i. Gr. 1914
Simson P., Geschichte der Stadt Danzig, Danzig 1903
Simson P., Geschichte der Stadt Danzig, Bd. 1–2, Danzig 1913–1918
Simson P., Wann hat der danziger Priester Jakob Knothe geheiratet?, „Mitteilungen des Westpreussischen Geschichtsvereins”, 14, 1915, s. 3–4
Słownik biograficzny kapituły warmińskiej, red. J. Guzowski, Olsztyn 1996 (Rozprawy Naukowe Wyższego Seminarium Duchownego Metropolii Warmińskiej „Hosianum” w Olsztynie)
Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 1–4, red. S. Gierszewski, Z. Nowak, 1992–1997 (i jego kolejne suplementy)
Subera I., Terytorium diecezji włocławskiej i pomorskiej, „Prawo Kanoniczne”, 4, 1961, s. 681–768
Szarszewski A., Szpital i kościół św. Jakuba w Gdańsku. Zarys historyczny, Toruń 1999
Szczepański J., Prezbiterium kościoła franciszkanów w Gdańsku i jego lektoria, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki. Teoria i Historia”, 38, 1993, 2, s. 109–118
Wermter E. W., Die Beginen im mittelalterlichen Preusslande, „Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands”, 33, 1969, s. 41–52
Wijaczka J., Luteranie w Koronie od 1517 do 1795 r., w: Kościoły luterańskie na ziemiach polskich (XVI–XX w.), t. 1: W czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów, red. J. Kłaczkow, Toruń 2012, s. 13–88
Woziński A., W świetle gwiazd. Sztuka i astrologia w Gdańsku w latach 1450–1550, Gdańsk 2011
Zdrenka J., Urzędnicy miejscy Gdańska w latach 1342–1792 i 1807–1814. t. 2: Biogramy, Gdańsk 2008
Zins H., Ród Ferberów i jego rola w dziejach Gdańska w V i XVI w., Lublin 1951
Zonenberg S., Kronika Szymona Grunaua, Bydgoszcz 2009